|
|
Tertullianus
De anima
Q. SEPTIMII FLORENTIS TERTVLLIANI CARTHAGINENSIS DE ANIMA LIBER. DE
IMMORTALITATE ANIMAE. Si substantia animae, et an corporalis, et an effigiata,
unum esse animam et spiritum, non separari animam et animum, an sit, ubi sit
quod dicitur hegemonicon, de quinque sensibus corporalibus, quod philosophi et
haeretici distinguunt inter sensualia et intellectualia. Intellectum semper
animae inesse, De caeteris naturalibus animae, Vnde anima aduersus haereticos
qui eam de coelis deferunt: Aduersus argumentum Platonis, quod discentias
reminiscentias dicat: De contemptu animae aduersus eos qui post partum corpori
eam inducunt: Aduersus Platonicum dogma, quod non ex mortuis fiant uiui: Ad
Pythagorae et Empedoclis opiniones de metempsychosi et metensomatisimo:
Aduersus Simonis opinionem et Carpocratis haereticorum: De sexu animae et
carnis, quod simul in utero formentur, in eum: De aetate carnis et animae: De
cibis, quomodo ad animam pertinere uideantur: Nullam pene animam sine daemonio
esse: Quomodo caro peccatrix dicatur: De bono et malo animae: De morte: De
somno pertinente ad tractatum mortis: Et de anima Hermotimi: De Hermotimo: De
somniis, quomodo ea patiatur anima, et unde eueniant: De ui mortis, et de
Menandro haeretico: Nihil animae in corpore manere post mortem, ut uidetur
quibusdam: De animae excessu, De receptu, De inferis, et an illuc omnes animae
compellentur: An commorentur hic animae post mortem, uel ab inferis commeent,
An aliquid interim animae patiantur apud inferos.
I
[1] De solo censu animae congressus Hermogeni, quatenus et istum ex
materiae potius suggestu quam ex dei flatu constitisse praesumpsit, nunc ad
reliquas conuersus quaestiones plurimum uidebor cum philosophis dimicaturus.
[2] Etiam in carcere Socratis de animae statu uelitatum est, nescio iam
hoc primum, an oportuno in tempore magistri, etsi nihil de loco interest. Quid
enim liquido saperet anima tunc Socratis, iam sacro nauigio regresso, iam
cicutis damnationis exhaustis, iam morte praesente utique consternata ad aliquem
motum secundum naturam, aut exsternata, si non secundum naturam? Quamuis enim
placida atque tranquilla, quam nec coniugis fletus statim uiduae nec liberorum
conspectus exinde pupillorum lege pietatis inflexerat, uel in hoc tamen mota,
ne moueretur, ipsa constantia concussa est aduersus inconstantiae concussionem.
Quid autem aliud saperet uir quilibet iniuria damnatus praeter iniuriae
solamen, nedum philosophus, gloriae animal, cui nec consolanda est iniuria, sed
potius insultanda? [3] Denique post sententiam obuiae coniugi et
muliebriter inclamanti: 'iniuste damnatus es, Socrates!' iam et de gratulatione
responderat: 'uolebas autem iuste?' Quo nihil mirandum, si et in carcere
inuiscatas Anyti et Meliti palmas gestiens infringere ipsa morte coram immortalitatem
uindicat animae necessaria praesumptione ad iniuriae frustrationem.
[4] Adeo omnis illa tunc sapientia Socratis de industria uenerat consultae
aequanimitatis, non de fiducia compertae ueritatis. Cui enim ueritas comperta
sine deo? Cui deus cognitus sine Christo? Cui Christus exploratus sine spiritu
sancto? Cui spiritus sanctus accommodatus sine fidei sacramento? Sane Socrates
facilius diuerso spiritu agebatur, siquidem aiunt daemonium illi a puero
adhaesisse, pessimum reuera paedagogum, etsi post deos et cum deis daemonia
deputantur penes poetas et philosophos. [5] Nondum enim Christianae
potestatis documenta processerant, quae uim istam perniciosissimam nec unquam
bonam, atquin omnis erroris artificem, omnis ueritatis auocatricem sola
traducit. Quodsi idcirco sapientissimus Socrates secundum Pythii quoque
daemonis suffragium scilicet negotium nauantis socio suo, quanto dignior
atque constantior Christianae sapientiae adsertio, cuius adflatui tota uis
daemonum cedit? [6] Haec sapientia de schola caeli deos quidem saeculi
negare liberior, quae nullum Aesculapio gallinaceum reddi iubens praeuaricetur,
nec noua inferens daemonia, sed uetera depellens, nec adulescentiam uitians,
sed omni bono pudoris informans, ideoque non unius urbis, sed uniuersi orbis iniquam
sententiam sustinens pro nomine ueritatis tanto scilicet et perosioris quanto
plenioris, ut et mortem non de poculo per habitum iocunditatis absorbeat, sed
de patibulo et uiuicomburio per omne ingenium crudelitatis exhauriat, interea
in isto tenebrosiore carcere saeculi inter suos Cebetas et suos Phaedonas, si
quid de anima examinandum est, ad dei regulas diriget, certa nullum alium
potiorem animae demonstratorem quam auctorem. A deo discat quod a deo habeat,
aut nec ab alio, si nec a deo. Quis enim reuelabit quod deus texit? Vnde
sciscitandum est? Vnde et ignorare tutissimum est. Praestat per deum nescire,
quia non reuelauerit, quam per hominem scire, quia ipse praesumpserit.
II
[1] Plane non negabimus aliquando philosophos iuxta nostra sensisse; testimonium
est etiam ueritatis euentus ipsius. Nonnunquam et in procella confusis
uestigiis caeli et freti aliqui portus offenditur prospero errore, nonnunquam
et in tenebris aditus quidam et exitus deprehenduntur caeca felicitate, sed et
natura pleraque suggeruntur quasi de publico sensu, quo animam deus dotare
dignatus est. [2] Hunc nacta philosophia ad gloriam propriae artis
inflauit prae studio (non mirum, si istud ita dixerim) eloquii quiduis struere
atque destruere eruditi magisque dicendo persuadentis quam docendo. Formas
rebus imponit, eas nunc peraequat, nunc priuat, de certis incerta
praeiudicat, prouocat ad exempla, quasi comparanda sint omnia, omnia
praescribit, proprietatibus etiam inter similia diuersis, nihil diuinae
licentiae seruat, leges naturae opiniones suas fecit; ferrem, si naturalis
ipsa, ut compos naturae de condicionis consortio probaretur. [3] Visa est
quidem sibi et ex sacris, quas putant, litteris hausisse, quia plerosque
auctores etiam deos existimauit antiquitas, nedum diuos, ut Mercurium
Aegyptium, cui praecipue Plato adsueuit, ut Silenum Phrygem, cui a pastoribus
perducto ingentes aures suas Midas tradidit, ut Hermotimum, cui Clazomenii
mortuo templum contulerunt, ut Orpheum, ut Musaeum, ut Pherecydem Pythagorae
magistrum. Quid autem, si philosophi etiam illa incursauerunt, quae penes nos
apocryphorum confessione damnantur, certos nihil recipiendum quod non conspiret
germanae et ipso iam aeuo pronatae propheticae paraturae, quando et
pseudoprophetarum meminerimus et multo prius apostatarum spirituum, qui
huiusmodi quoque ingeniorum calliditate omnem faciem saeculi instruxerint?
[4] Postremo si etiam ad ipsos prophetas adisse credibile est indagatorem
quemque sapientiae ex negotio curiositatis, tamen plus diuersitatis inuenias
inter philosophos quam societatis, cum et in ipsa societate diuersitas eorum
deprehendatur, siquidem uera quaeque et consonantia prophetis aut aliunde
commendant aut aliorsum subornant cum maxima iniuria ueritatis, quam efficiunt
aut adiuuari falsis aut patrocinari. [5] Hoc itaque commiserit nos et
philosophos in ista praesertim materia, quod interdum communes sententias
propriis argumentationibus uestiant, contrariis alicubi regulae nostrae,
interdum sententias proprias communibus argumentationibus muniant, consentaneis
alicubi regulae illomm, ut prope exclusa sit ueritas a philosophia per
ueneficia in illam sua; et ideo utroque titulo societatis aduersario ueritatis
urgemur et communes sententias ab argumentationibus philosophorum liberare et
communes argumentationes a sententiis eorum separare, reuocando quaestiones ad
dei litteras, exceptis plane quae sine laqueo alicuius praeiudicii ad simplex
testimonium licebit adsumere, quia et ex aemulis nonnunquam testimonium
necessarium, si non aemulis prosit. [6] Nec ignoro, quanta sit silua
materiae istius apud philosophos pro numero etiam ipsorum commentatorum, quot
uarietates sententiarum, quot palaestrae opinionum, quot propagines
quaestionum, quot implicationes expeditionum. Sed et medicinam inspexi,
sororem, ut aiunt, philosophiae, sibi quoque hoc negotium uindicantem. Quidni?
ad quam magis animae ratio pertinere uideatur per corporis curam. Vnde et
plurimum sorori refragatur, quod animam quasi coram in domicilio suo tractando
magis norit. Sed uiderit utriusque praestantiae ambitio. Habuit et philosophia
libertatem ingenii et medicina necessitatem artificii ad extendendos de anima
retractatus: late quaeruntur incerta, latius disputantur praesumpta. Quanta
difficultas probandi, tanta operositas suadendi, ut merito Heraclitus ille
tenebrosus uastiores caligines animaduertens apud examinatores animae taedio
quaestionum pronuntiarit terminos animae nequaquam inuenisse omnem uiam
ingrediendo. [7] Christiano autem paucis ad scientiam huius rei opus est.
Nam et certa semper in paucis, et amplius illi quaerere non licet quam quod
inueniri licet; infinitas enim quaestiones apostolus prohibet. Porro non
amplius inueniri licet quam quod a deo discitur; quod autem a deo discitur,
totum est.
III
[1] Atque utinam nullas haereses oportuisset existere, ut probabiles
quique emicarent. Nihil omnino cum philosophis super anima quoque experiremur,
patriarchis, ut ita dixerim, haereticorum, siquidem et ab apostolo iam tunc
philosophia concussio ueritatis prouidebatur; Athenis enim expertus linguatam
ciuitatem cum omnes illic sapientiae atque facundiae caupones degustasset,
inde concepit praemonitorium illud edictum. [2] Proinde enim et animae
ratio <concussa est> per philosophatas doctrinas hominum miscentes aquas
uino: alii immortalem negant animam, alii plus quam immortalem adfirmant, alii
de substantia, alii de forma, alii de unaquaque dispositione disceptant; hi
statum eius aliunde <de>ducunt, hi exitum aliorsum abducunt, prout aut
Platonis honor aut Zenonis uigor aut Aristotelis tenor aut Epicuri stupor aut
Heracliti maeror aut Empedoclis furor persuaserunt. [3] Deliquit, opinor,
diuina doctrina ex Iudaea potius quam ex Graecia oriens. Errauit et Christus
piscatores citius quam sophistam ad praeconium emittens. Si qua igitur in hunc
modum de nidoribus philosophiae candidum et purum aerem ueritatis infuscant, ea
erunt Christianis enubilanda et percutientibus argumentationes originales, id
est philosophicas, et opponentibus definitiones caelestes, id est dominicas, ut
et illa quibus ethnici a philosophia capiuntur, destruantur, et haec quibus
fideles ab haeresi concutiuntur, retundantur. [4] Vna iam congressione
decisa aduersus Hermogenen, ut praefati sumus, quia animam ex dei flatu, non ex
materia uindicamus, muniti et illic diuinae determinationis inobscurabili
regula: et flauit, inquit, deus flatum uitae in faciem hominis, et factus est
homo in animam uiuam, utique ex dei flatu, de isto nihil amplius reuoluendum;
habet suum titulum et suum haereticum. Ceteris hinc exordium inducam.
IV
DE INNATA
[1] Post definitionem census quaestionem status patitur. Consequens
enim est, ut ex dei flatu animam professi initium ei deputaremus. Hoc Plato
excludit innatam et infectam animam uolens. Et natam autem docemus et factam ex
initii constitutione. Nec statim erra<b>imus utrumque dicentes, quia
scilicet aliud sit natum, aliud factum utpote <istud inanimalibus>, illud
animalibus competens. Differentiae autem sua habendo loca et tempora habent
aliquando et passiuitatis commercia. Capit itaque et facturam pro in esse poni,
siquidem omne quod quoque modo accipit esse generatur. Nam et factor ipse
parens facti potest dici; sic et Plato utitur. Igitur quantum ad fidem nostram
factae nataeue animae, depulsa est philosophi opinio, auctoritate prophetiae
quoque.
V
[1] Accerseri<n>t Eubulum aliquem et Critolaum et Xenocraten et
isto in loco amicum Platonis Aristotelen. Fortassean extruentur magis ad
auferendam animae corpulentiam, si non alios e contrario inspexerint, et quidem
plures, corpus animae uindicantes. [2] Nec illos dico solos qui eam de
manifestis corporalibus effingunt, ut Hipparchus et Heraclitus ex igni, ut
Hippon et Thales ex aqua, ut Empedocles et Critias ex sanguine, ut Epicurus ex
atomis (si et atomi corpulentias de coitu suo cogunt), ut Critolaus et
Peripatetici eius ex quinta nescio qua substantia (si et illa corpus, quia
corpora includit), sed etiam Stoicos allego, qui spiritum praedicantes animam
paene nobiscum, qua proxima inter se flatus et spiritus, tamen corpus animam
facile persuadebunt. [3] Denique Zeno consitum spiritum definiens animam
hoc modo instruit. Quo, inquit, digresso animal emoritur, corpus est; consito
autem spiritu digresso animal emoritur, ergo consitus spiritus corpus est; ergo
corpus est anima. [4] Vult et Cleanthes non solum corporis lineamentis,
sed et animae notis similitudinem parentibus in filiis respondere, de speculo
scilicet morum et ingeniorum et adfectuum, corporis autem similitudinem et
dissimilitudinem capere et animam, <animam> itaque corpus similitudini
uel dissimilitudini obnoxium. [5] Item corporalium et incorporalium
passiones inter se non communicare; porro et animam compati corpori, cui laeso
ictibus uulneribus ulceribus condolescit, et corpos animae, cui afflictae cura
angore amore coaegrescit per detrimentum socii uigoris, cuius pudorem et
pauorem rubore atque pallore testetur. Igitur anima corpus ex corporalium
passionum communione. [6] Sed et Chrysippus manum ei porrigit constituens
corporalia ab incorporalibus derelinqui omnino non posse, quia nec contingantur
ab eis (unde et Lucretius: tangere enim et tangi nisi corpus nulla potest res),
derelicto autem corpore ab anima affici morte. Igitur corpus anima, quae nisi
corporalis corpus non derelinquet.
VI
[1] Haec Platonici subtilitate potius quam ueritate conturbant. Omne,
inquiunt, corpus aut animale sit necesse est aut inanimale. Et si quidem
inanimale est, extrinsecus mouebitur, si uero animale, intrinsecus. Anima autem
nec extrinsecus mouebitur, ut quae non sit inanimalis, nec intrinsecus, ut quae
ipsa potius moueat corpus. Itaque non uideri eam corpus, quae non corporalium
forma ex aliqua regione moueatur. [2] Ad hoc nos mirabimur incongruentiam
primo definitionis prouocantis ad ea quae in animam non conueniunt. Non enim
potest anima animale corpus dici aut inanimale, cum ipsa sit quae aut faciat
corpus animale, si adsit, aut inanimale, si absit ab illo. Itaque quod facit
non potest esse ipsa, ut dicatur animale uel inanimale. Anima enim dicitur
substantiae suae nomine. (3.) Quodsi non capit animale corpus dici aut
inanimale, quod est anima, quomodo prouocabitur ad animalium et inanimalium
corporum formam? [3] Dehinc si corporis est moueri extrinsecus ab aliquo,
ostendimus autem supra moueri animam et ab alio, cum uaticinatur, cum furit,
utique extrinsecus, cum ab alio, merito quod mouebitur extrinsecus ab alio
secundum exempli propositionem corpus agnoscam. Enimuero si ab alio moueri
corporis est, quanto magis mouere aliud? Anima autem mouet corpus, et conatus
eius extrinsecus foris parent. Ab illa est enim impingi et pedes in incessum et
manus in contactum et oculos in conspectum et linguam in effatum, uelut
sigillario motu superficiem intus agitante. Vnde haec uis incorporalis animae?
Vnde uacuae rei solida propellere? [4] Sed quomodo diuisi uidentur in
homine sensus corporales et intellectuales? Corporalium aiunt rerum qualitates,
ut terrae, ut ignis, corporalibus sensibus renuntiari, ut tactui, ut uisui,
incorporalium uero intellectualibus conueniri, ut benignitatis, ut
malignitatis. Itaque incorporalem esse animam constat cuius qualitates non
corporalibus, sed intellectualibus sensibus comprehendantur. [5] Plane, si
non huius definitionis gradum exclusero. Ecce enim incorporalia ostendo
corporalibus sensibus subici, sonum auditui, colorem conspectui, odorem
odoratui, quorum exemplo etiam anima corpori accedit, ne dicas idcirco ea per
corporales renuntiari sensus, quia corporalibus accedant. Igitur si constat
incorporalia quoque a corporalibus comprehendi, cur non et anima, quae
corporalis, ab incorporalibus renuntietur? Certe definitio exclusa sit.
[6] De insignioribus argumentationibus erit etiam illa, quod omne corpus
corporalibus ali iudicant, animam uero, ut incorporalem, incorporalibus,
sapientiae scilicet studiis. Sed nec hic gradus stabit etiam Sorano methodicae
medicinae instructissimo auctore respondente animam corporalibus quoque ali,
denique deficientem a cibo plerumque fulciri. Quidni? quo adempto in totum
dilabitur ex corpore. Ita etiam ipse Soranus plenissime super anima commentatus
quattuor uoluminibus et cum omnibus philosophorum sententiis expertus
corporalem animae substantiam uindicat, etsi illam immortalitate fraudauit. Non
enim omnium est credere quod Christianorum est. [7] Sicut ergo
Soranus ipse rebus ostendit animam corporalibus ali, proinde et philosophus
exhibeat illam incorporalibus pasci. Sed nemo unquam cunctanti de exitu animae
mulsam aquam de eloquio Platonis infudit aut micas de minutiloquio
Aristotelis infersit. Quid autem facient tot ac tantae animae rupicum et
barbarorum, quibus alimenta sapientiae desunt, et tamen indoctae prudentia
pollent, et sine academiis et porticibus Atticis et carceribus Socratis,
denique ieiunantes a philosophia, nihilominus uiuunt? Non enim substantiae ipsi
alimenta proficiunt studiorum, sed disciplinae, quia nec opimiorem animam
efficiunt, sed ornatiorem. Bene autem quod et artes Stoici corporales
affirmant. Adeo sic quoque anima corporalis, si et artibus ali creditur.
[8] Sed enormis intentio philosophiae solet plerumque nec prospicere pro
pedibus (sic Thales in puteum), solet et sententias suas non intellegendo
ualetudinis corruptelam suspicari (sic Chrysippus ad elleborum). Tale aliquid,
opinor, ei accidit, cum duo in unum corpora negauit, alienata a prospectu et
recogitatu praegnantum, quae non singula cotidie corpora, sed et bina et terna
in unius uteri ambitu perferunt. Inuenitur etiam in iure ciuili Graeca quaedam
quinionem enixa, filiorum semel omnium mater, unici fetus parens multiplex,
unici uteri puerpera numerosa, quae tot stipata corporibus, paene dixerim
populo, sextum ipsa corpus fuit. [9] Vniuersa conditio testabitur corpora
de corporibus processura iam illic esse unde procedunt. Secundum sit necesse
est quod ex alio est. Nihil porro exalio est, nisi, dum gignitur, duo sunt.
VII
[1] Quantum ad philosophos satis haec, quia quantum ad nostros ex
abundanti; quibus corporalitas animae in ipso euangelio relucebit. Dolet apud
inferos anima cuiusdam et punitur in flamma et cruciatur in lingua et de digito
animae felicioris implorat solacium roris. [2] Imaginem existimas exitum
illum pauperis laetantis et diuitis maerentis? Et quid illic Eleazari nomen, si
non in ueritate res est? Sed et si imago credenda est, testimonium erit
ueritatis. Si enim non haberet anima corpus, non caperet imago animae imaginem
corporis, nec mentiretur de corporalibus membris scriptura, si non erant.
[3] Quid est autem illud quod ad inferna transfertur post diuortium
corporis, quod detinetur illic, quod in diem iudicii reseruatur, ad quod et
Christus moriendo descendit (puto, ad animas patriarcharum), si nthil anima sub
terris? Nihil enim, si non corpus; incorporalitas enim ab omni genere custodiae
libera est, immunis et a poena et a fouella. Per quod enim punitur aut fouetur,
hoc erit corpus; reddam de isto plenius et oportunius. [4] Igitur si quid
tormenti siue solacii anima praecerpit in carcere seu deuersorio inferum, in
igni uel in sinu Abrahae, probata erit corporalitas animae. Incorporalitas enim
nihil patitur, non habens per quod pati possit; aut si habet, hoc erit corpus.
In quantum enim omne corporale passibile est, in tantum quod passibile est
corporale est.
VIII
[1] Abruptum alioquin et absurdum idcirco quid de corporalium eximere
censu, quia ceteris corporalibus exemplis non adaequet. Et ubi proprietatum
priuata discrimina, per quae magnificentia auctoris ex operum eorundem
diuersitate signatur, ut sint tam discreta quam paria, tam amica quam et
aemula? Siquidem et ipsi philosophi ex contrariis uniuersa constare condicunt
secundum amicitiam et inimicitiam Empedoclis. [2] Sic igitur etsi
corporalia incorporalibus obiacent, ipsa quoque ita inter se differunt, ut
differentia species eorum ampliet, non genus mutet, ut sint corporalia, sic
multa in dei gloria, dum uaria, sic uaria, dum diuersa, sic diuersa, dum his
alii qualitatum sensus, alii illis, dum his alia alimenta, alia illis, dum
haec inuisibilia, illa uisibilia, dum haec grauia, illa leuia. [3] Aiunt
enim et idcirco animam incorporalem renuntiandam, quia digressa ea grauiora
efficiantur corpora defunctorum, cum leuiora esse deberent, unius corporis
pondere exempto, si anima corpus. Quid enim, inquit Soranus, si mare negent
corpus, quia extra mare immobilis et grauis nauis efficitur? Quanto ergo
ualidius corpus animae, quod tanti postea ponderis corpus leuissima mobilitate
circumfert! [4] Ceterum etsi inuisibilis anima, et pro condicione corporis
sui et proprietate substantiae et pro natura etiam eorum quibus inuisibilis
esse sortita est. Solem noctuae nesciunt oculis; aquilae ita sustinent, ut
natorum suorum generositatem de pupillarum audacia iudicent; alioquin non
educabunt, ut degenerem, quem solis radius auerterit. [5] Est adeo alteri
quid inuisibile, alteri non, quod non ideo incorporale sit, quia non ex aequo
uis ualet. Sol enim corpus, siquidem ignis; sed quod aquila confiteatur, neget
noctua, non tamen praeiudicans aquilae. Tantundem et animae corpus inuisibile
carni, si forte, spiritui uero uisibile est. Sic Iohannes in spiritu dei factus
animas martyrum conspicit.
IX
DE EFFIGIE
[1] Cum animae corpus adserimus propriae qualitatis et sui generis, iam
haec condicio proprietatis de ceteris accidentibus corpulentiae praeiudicabit
aut haec adesse, quam corpus ostendimus, sed et ipsa sui generis pro corporis
proprietate, aut etsi non adsint, hoc esse proprietatis, non adesse
corpori animae quae corporibus ceteris adsint. Et tamen non inconstanter
profitebimur sollemniora quaeque et omnimodo debita corpulentiae adesse animae
quoque, ut habitum, ut terminum, ut illud trifariam distantiuum, longitudinem
dico et latitudinem et sublimitatem, quibus metantur corpora philosophi.
[2] Quid nunc, quod et effigiem animae damus, Platone nolente, quasi
periclitetur de animae immortalitate? Omne enim effigiatum compositum et
structile affirmat; dissolubile autem omne compositicium et structile; sed
animam immortalem, igitur indissolubilem, qua immortalem, et ineffigiatam, qua
indissolubilem, ceterum compositiciam et structilem, si effigiatam, tamquam
alio eam modo effigians intellectualibus formis, pulchram iustitia et
disciplinis philosophiae, deformem uero contrariis artibus. [3] Sed nos
corporales quoque illi inscribimus lineas, non tantum ex fiducia corporalitatis
per aestimationem, uerum et ex constantia gratiae per reuelationem. Nam quia
spiritalia charismata agnoscimus, post Iohannem quoque prophetiam meruimus
consequi. [4] Est hodie soror apud nos reuelationum charismata sortita,
quas in ecclesia inter dominica sollemnia per ecstasin in spiritu patitur;
conuersatur cum angelis, aliquando etiam cum domino, et uidet et audit
sacramenta et quorundam corda dinoscit et medicinas desiderantibus sumit.
Iamuero prout scripturae leguntur aut psalmi canuntur aut allocutiones
proferuntur aut petitiones delegantur, ita inde materiae uisionibus
subministrantur. Forte nescio quid de anima disserueramus, cum ea soror in
spiritu esset. Post transacta sollemnia dimissa plebe, quo usu solet nobis
renuntiare quae uiderit (nam et diligentissime digeruntur, ut etiam probentur),
'inter cetera', inquit, 'ostensa est mihi anima corporaliter, et spiritus
uidebatur, sed non inanis et uacuae qualitatis, immo quae etiam teneri
repromitteret, tenera et lucida et aerii coloris, et forma per omnia humana.
Hoc uisio'. Et deus testis et apostolus charismatum in ecclesia futurorum
idoneus sponsor; tunc et si res ipsa de singulis persuaserit, credas.
[5] Si enim corpus anima, sine dubio inter illa quae supra sumus professi,
proinde et coloris proprietas omni corpori aderit. Quem igitur alium animae aestimabis
colorem quam aerium ac lucidum? Non, ut aer sit ipsa substantia eius, etsi hoc
Aenesidemo uisum est et Anaximeni, puto secundum quosdam et Heraclito, nec ut
lumen, etsi hoc placuit Pontico Heraclidi [6] ---- nam et cerauniis gemmis
non ideo substantia ignita est, quod coruscent rutilato rubore, nec berullis
ideo aquosa materia est, quod fluctuent colato nitore (quanta enim et alia
color sociat, natura dissociat) ----, sed quoniam omne tenue atque perlucidum
aeris aemulum est, hoc erit anima, qua flatus et spiritus tradux, siquidem prae
ipsa tenuitatis subtilitate de fide corporalitatis periclitatur. [7] Sic
et effigiem de sensu iam tuo concipe non aliam animae humanae deputandam
praeter humanam, et quidem eius corporis quod unaquaeque circumtulit. Hoc nos
sapere interim primordii contemplatio inducat. Recogita enim, cum deus flasset
in faciem homini flatum uitae, et factus esset homo in animam uiuam, totus
utique, per faciem statim flatum illum in interiora transmissum et per
uniuersa corporis spatia diffusum simulque diuina aspiratione densatum omni
intus linea expressum esse, quam densatus impleuerat, et uelut in forma
gelasse. [8] Inde igitur et corpulentia animae ex densatione solidata
est et effigies ex impressione formata. Hic erit homo interior, alius exterior,
dupliciter unus, habens et ille oculos et aures suas, quibus populus dominum
audire et uidere debuerat, habens et ceteros artus, per quos et in
cogitationibus utitur et in somniis fungitur. Sic et diuiti apud inferos lingua
est, et pauperi digitus, et sinus Abrahae. Per has lineas et animae martyrum
sub altari intelleguntur. A primordio enim in Adam concreta et configurata
corpori anima, ut totius substantiae, ita et condicionis istius semen effecit.
X
DE SIMPLICITATE SVBSTANTIAE QVOD ET SPIRITVS IPSA SIT
[1] Pertinet ad statum fidei simplicem animam determinare secundum
Platonem, id est uniformem, dumtaxat substantiae nomine. Viderint artes et
disciplinae, uiderint et effigies. [2] Quidam enim uolunt aliam illi
substantiam naturalem inesse spiritum, quasi aliud sit uiuere, quod uenit ab
anima, aliud spirare, quod fiat a spiritu. Nam et animalibus non omnibus
utrumque adesse; pleraque enim uiuere solummodo, non etiam spirare, eo quod non
habeant organa spiritus, pulmones et arterias. [3] Quale est autem in
examinatione humanae animae culicis atque formicae argumenta respicere, quando
et uitalia pro cuiusque generis dispositione omnibus propria
animalibus temperauerit artifex deus, ut nulla inde coniectura captanda
sit? Nam neque homo, si pulmonibus et arteriis structus est, idcirco aliunde
spirabit, aliunde uiuet, neque formica, si membris huiusmodi caret, idcirco
negabitur spirare, quasi solummodo uiuens. [4] Cui uero tantum patuit in
dei opera, ut alicui haec deesse praesumpserit? Herophilus ille medicus aut
lanius, qui sexcentos exsecuit, ut naturam scrutaretur, qui hominem odiit,
ut nosset, nescio an omnia interna eius liquido explorarit, ipsa morte mutante
quae uixerant, et morte non simplici, sed ipsa inter artificia exsectionis
errante. [5] Philosophi pro certo renuntiauerunt culicibus et formicis et
tineis deesse pulmones et arterias. Dic mihi, inspector curiosissime, oculos
habent ad uidendum? Atquin et pergunt quo uolunt, et uitant et appetunt quae
uidendo sciunt: designa oculos, denota pupulas. Sed et exedunt tineae:
demonstra mandibulas, deprome genuinos. Sed et personant culices, ne in
tenebris quidem aurium caeci: tubam pariter et lanceam oris illius ostende.
Quoduis animal, unius licet puncti, aliquo alatur necesse est: exhibe pabuli
transmittendi decoquendi defaecandique membra. (6.) Quid ergo dicemus? Si per
haec uiuitur, erunt haec in omnibus utique quae uiuent, etsi non uidentur, etsi
non apprehenduntur pro mediocritate. Hoc magis credas, si deum recogites tantum
artificem in modicis quantum et in maximis. [6] Si uero non putas capere
tam minuta corpuscula dei ingenium, sic quoque magnificentiam eius agnoscas,
quod modicis animalibus sine necessariis membris nihilominus uiuere
instruxerit, saluo etiam uisu sine oculis et esu sine denticulis et digestu
sine alueis, quemadmodum et incedunt quaedam sine pedibus manante impetu,
quod angues, et insurgente conatu, quod uermes, et spumante reptatu, quod
limaces. [7] Ita et spirari cur non putes sine pulmonum follibus et sine
fistulis arteriarum, ut pro magno amplectaris argumento idcirco animae humanae
spiritum accedere, quia sint quae spiritu careant, et idcirco ea spiritu
carere, quia de flaturalibus artibus structa non sint? Viuere sine spiritu
existimas aliquid, spirare sine pulmonibus non putas? Quid est, oro te,
spirare? Flatum, opinor, ex semetipso agere. Quid est uiuere? Flatum, opinor,
ex semetipso non agere. Hoc enim respondere debebo, si non idem est spirare
quod uiuere. Sed mortui erit non agere flatum: ergo uiuentis est agere flatum.
Sed et spirantis est agere flatum: ergo et spirare uiuentis est. Vtrumque si
sine anima decurrere potuisset, non fuisset animae spirare, sed solummodo
umere. At enim uiuere spirare est et spirare uiuere est. Ergo totum hoc et
spirare et uiuere eius est cuius et uiuere, id est animae. [8] Denique si
separas spiritum natura, separa et opera: agant in discreto aliquid ambo,
seorsum anima, seorsum spiritus; anima sine spiritu uiuat, spiritus sine anima
spiret; alterum relinquat corpora, alterum remaneat, mors et uita conueniant.
Si enim duo sunt anima et spiritus, diuidi possunt, ut diuisione eorum alterius
discedentis, alterius inmanentis, mortis et uitae concursus eueniat. Sed nullo
modo eueniet; ergo duo non erunt, quae diuidi non possunt, quae diuidi possent,
si fuissent. [9] 'Sed licet et duo esse concreta'. Sed non erunt concreta,
si aliud est uiuere, aliud spirare: distinguunt substantias opera. Et quanto
nunc firmius est, ut unum credas, cum distantiam non das, ut ipsa sit anima
spiritus, dum ipsius est spirare cuius et uiuere? Quid enim, si diem aliud
haberi uelis, aliud lucem, quae accedat diei, cum dies ipsa lux sit? Plane
erunt et alia genera lucis, ut ex ignium ministerio. Erunt enim et aliae
spiritus species, ut ex deo, ut ex diabolo. Ita cum de anima et spiritu agitur,
ipsa erit anima spiritus, sicut ipsa dies lux. Ipsum est enim quid, per quod
est quid.
XI
[1] Sed ut animam spiritum dicam, praesentis quaestionis ratio
compellit, quia spirare alii substantiae adscribitur. Hoc dum animae uindicamus,
quam uniformem et simplicem agnoscimus, spiritum necesse est certa condicione
dicamus, non status nomine, sed actus, nec substantiae titulo, sed operae,
quia spirat, non quia spiritus proprie est. Nam et flare spirare est. Ita et
animam, quam flatum ex proprietate defendimus, spiritum nunc ex necessitate
pronuntiamus, ceterum aduersus Hermogenen, qui eam ex materia, non ex dei flatu
contendit, flatum proprie tuemur. [2] Ille enim aduersus ipsius scripturae
fidem flatum in spiritum uertit, ut, dum incredibile est spiritum dei in
delictum et mox in iudicium deuenire, ex materia potius anima credatur quam ex
dei spiritu. Idcirco nos et illic flatum eam defendimus, non spiritum, secundum
scripturam et secundum spiritus distinctionem, et hic spiritum ingratis
pronuntiamus secundum spirandi et flandi communionem. Illic de substantia
quaestio est; spirare enim substantiae actus est. [3] Nec diutius de isto,
nisi propter haereticos, qui nescio quod spiritale semen infulciunt animae de
Sophiae matris occulta liberalitate conlatum ignorante factore, cum scriptura
factoris magis dei sui conscia nihil amplius promulgauerit quam deum flantem in
faciem hominis flatum uitae et hominem factum in animam uiuam, per quam exinde
et uiuat et spiret, satis declarata differentia spiritus et animae in
sequentibus instrumentis, ipso deo pronuntiante: spiritus ex me prodiuit, et
flatum omnem ego feci. Et anima enim flatus factus ex spiritu. Et rursus: qui
dedit flatum populo super terram et spiritum calcantibus eam. Prirno enim
anima, id est flatus, populo in terra incedenti, id est in carne carnaliter
agenti, postea spiritus eis qui terram calcant, id est opera carnis subigunt,
quia et apostolus non primum quod spiritale, sed quod animale, postea
spiritale. [4] Nam etsi Adam statim prophetauit magnum illud sacramentum
in Christum et ecclesiam: hoc nunc os ex ossibus meis et caro ex carne
mea; propter hoc relinquet homo patrem et matrem et agglutinabit se mulieri
suae, et erunt duo in unam carnem, accidentiam spiritus passus est: cecidit
enim ecstasis super illum, sancti spiritus uis operatrix prophetiae.
[5] Nam et malus spiritus accidens res est. Denique Saulem tam dei
spiritus postea uertit in alium uirum, id est in propheten, cum dictum est:
quid hoc filio Cis? an et Saul in prophetis? quam et mali spiritus postea
uertit in alium uirum, in apostatam scilicet. Iudam quoque aliquamdiu cum
electis deputatum usque ad loculorum officium, etsi iam fraudatorem, traditorem
tamen nondum, postea diabolus intrauit. [6] Igitur si neque dei neque
diaboli spiritus ex natiuitate conseritur animae, solam eam constat ante
euentum spiritus utriusque; si solam, et simplicem et uniformem substantiae
nomine, atque ita non aliunde spirantem quam ex substantiae suae sorte.
XII
DE ANIMO
[1] Proinde et animum siue mens est νους apud
Graecos, non aliud quid intellegimus quam suggestum animae ingenitum et insitum
et natiuitus proprium, quo agit, quo sapit, quem secum habens ex semetipsa
secum moueat in semetipsa, atque ita moueri uideatur ab illo tamquam substantia
alio, ut uolunt qui etiam uniuersitatis motatorem animum decernunt, illum deum
Socratis, illum Valentini Vnigenitum ex patre ΒΥΘΩΙ et
matre ΣΙΓΗΙ. [2] Quam Anaxagorae turbata
sententia est! Initium enim omnium commentatus animum et uniuersitatis oscillum
de illius axe suspendens purumque eum affirmans et simplicem et
incommiscibilem, hoc uel maxime titulo segregat ab animae commixtione et
tamen eundem alibi animam edicit. [3] Hoc etiam Aristoteles denotauit,
nescio an sua paratior implere quam aliena inanire. Denique et ipse
definitionem animi cum differret, interim alterum animi genus pronuntiauit,
illum diuinum, quem rursus et inpassibilem subostendens abstulit et ipse eum a
consortio animae. Cum enim animam passibilem constet eorum quae sortita est
pati, aut per animum et cum animo patietur, si concreta est animo, non poterit
animus inpassibilis induci, aut si non per animum nec cum animo patietur anima,
non erit concreta illi, cum quo nihil et cui nihil patitur. Porro si nihil per
illum et cum illo anima patietur, iam nec sentiet nec sapiet nec mouebitur per
illum, ut uolunt. [4] Nam et sensus passiones facit Aristoteles. Quidni?
Et sentire enim pati est, quia pati sentire est. Proinde et sapere sentire est
et moueri sentire est. Ita totum pati est. Videmus autem nihil istorum
animam experiri, ut non et animo deputetur, quia per illum et cum illo
transigatur. [5] Iam ergo et commiscibilis est animus aduersus Anaxagoran
et passibilis aduersus Aristotelen. Ceterum si discretio admittitur, ut
substantia duae res sint animus atque anima, alterius erit et passio et sensus
et sapor omnis et actus et motus, alterius autem otium et quies et stupor et
nulla iam causa, et aut animus uacabit aut anima. [6] Quodsi constat
ambobus haec omnia reputari, ergo unum erunt utrumque et Democritus obtinebit
differentiam tollens et quaeretur, quomodo unum utrumque, ex duarum
substantiarum confusione, an ex unius dispositione. Nos autem animum ita
dicimus animae concretum, non ut substantia alium, sed ut substantiae officium.
XIII
[1] Ad hoc dispicere superest, principalitas ubi sit, id est, quid cui
praeest, ut cuius principalitas apparuerit, illa sit substantiae massa, id
autem, cui massa substantiae praeerit, in officium naturale substantiae
deputetur. Enimuero quis non animae dabit summam omnem, cuius nomine totius
hominis mentio titulata est? [2] Quantas animas pasco, ait diues, non ait
animos, et animas saluas optat gubernator, non animos, et rusticus in opere et
in proelio miles animam se, non animum, ponere affirmat. Cuius nominatiora
pericula aut uota sunt, animi an animae? Quid autem agere dicuntur moribundi,
animum an animam? Ipsi postremo philosophi ipsique medici, quamuis de animo
quoque disputaturi, faciem tamen operis frontemque materiae de anima
unusquisque proscripsit. [3] Vt autem et a deo discas, animam semper deus
alloquitur, animam compellat atque aduocat, ut animum sibi aduertat. Illam
saluam uenit facere Christus, illam perdere in gehennam comminatur, illam
pluris fieri uetat, iilam et ipse bonus pastor pro pecudibus suis ponit. Habes
animae principalitatem, habes in illa et substantiae unionem, cuius intellegas
instrumentum esse animum, non patrocinium.
XIV
[1] Singularis alioquin et simplex et de suo tota est, non magis
structilis aliunde quam diuisibilis ex se, quia nec dissolubilis. Si enim
structilis et dissolubilis, iam non immortalis. Itaque quia non mortalis, neque
dissolubilis neque diuisibilis. Nam et diuidi dissolui est et dissolui mori
est. [2] Diuiditur autem in partes, nunc in duas a Platone, nunc in tres a
Zenone, nunc in quinque ab Aristotele et in sex a Panaetio, in septem a Sorano,
etiam in octo penes Chrysippum, etiam in nouem penes Apollophanen, sed et in
duodecim apud quosdam Stoicorum, et in duas amplius apud Posidonium, qui a
duobus exorsus titulis, principali, quod aiunt
ηγεμονικόν, et a rationali,
quod aiunt λογικόν, in decem septem
exinde prosecuit; ita aliae ex aliis species diuidunt animam.
[3] Huiusmodi autem non tam partes animae habebuntur quam uires et
efficaciae et operae, sicut de quibusdam et Aristoteles iudicauit. Non enim
membra sunt substantiae animalis, sed ingenia, ut motorium, ut actorium, ut
cogitatorium, et si qua in hunc modum distinguunt, ut et ipsi illi quinque
notissimi sensus, uisus auditus gustus tactus odoratus. Quibus omnibus etsi
certa singulis domicilia in corpore determinauerunt, non idcirco haec quoque
distributio animae ad animae sectiones pertinebit, quando ne ipsum quidem
corpus ita diuidatur in membra, ut isti uolunt animam. [4] Atquin ex
multitudine membrorum unum corpus efficitur, ut concretio sit potius ipsa
diuisio. Specta portentosissimam Archimedis munificentiam, organum hydraulicum
dico, tot membra, tot partes, tot compagines, tot itinera uocum, tot compendia
sonorum, tot commercia modorum, tot acies tibiarum, et una moles erunt omnia.
Sic et spiritus, qui illic de tormento aquae anhelat, non ideo separabitur in
partes, quia per partes administratur, substantia quidem solidus, opera uero
diuisus. [5] Non longe hoc exemplum est a Stratone et Aenesidemo et
Heraclito; nam et ipsi unitatem animae tuentur, quae in totum corpus diffusa et
ubique ipsa, uelut flatus in calamo per cauernas, ita per sensualia uariis
modis emicet, non tam concisa quam dispensata. Haec omnia quibus titulis
nuncupentur et quibus ex se diuisionibus detineantur et quibus in corpore
metationibus sequestrentur, medici potius cum philosophis considerabunt; nobis
pauca conuenient.
XV
DE HEGEMONICO
[1] Inprimis an sit aliqui summus in anima gradus uitalis et
sapientialis, quod ηγεμονικόν
appellant, id est principale, quia si negetur, totus animae status
periclitatur. Denique qui negant principale, ipsam prius animam nihil
censuerunt. [2] Messenius aliqui Dicaearchus, ex medicis autem Andreas et
Asclepiades ita abstulerunt principale, dum in animo ipso uolunt esse sensus,
quorum uindicatur principale. Asclepiades etiam illa argumentatione uectatur,
quod pleraque anirnalia ademptis eis partibus corporis, in quibus plurimum
existimatur principale consistere, et insuper uiuant aliquatenus et sapiant
nihilominus, ut muscae et uespae et lucustae, si capita decideris, ut
caprae et testudines et anguillae, si corda detraxeris; itaque principale non
esse, quo, si fuisset, amisso cum suis sedibus uigor animae non perseueraret.
[3] Sed plures et philosophi aduersus Dicaearchum, Plato Strato Epicurus
Democritus Empedocles Socrates Aristoteles, et medici aduersus Andrean et
Asclepiaden, Herophilus Erasistratus Diocles Hippocrates et ipse Soranus,
iamque omnibus plures Christiani, qui apud deum de utroque deducimur, et esse
principale in anima et certo in corporis recessu consecratum. [4] Si enim
scrutatorem et dispectorem cordis deum legimus, si etiam prophetes eius occulta
cordis traducendo probatur, si deus ipse recogitatus cordis in populo
praeuenit: quid cogitatis in cordibus uestris nequam? si et Dauid: cor mundum
conde in me deus, et Paulus corde ait credi in iustitiam, et Iohannes corde ait
suo unumquemque reprehendi, si postremo qui uiderit feminam ad concupiscendum,
iam adulterauit in corde, simul utrumque dilucet, et esse principale in anima,
quod intentio diuina conueniat, id est uim sapientialem atque uitalem (quod
enim sapit, uiuidum est), et in eo thesauro corporis haberi, ad quem deus
respicit, [5] ut neque extrinsecus agitari putes principale istud
secundum Heraclitum, neque per totum corpus uentilari secundum Moschionem,
neque in capite concludi secundum Platonem, neque in uertice potius praesidere
secundum Xenocraten, neque in cerebro cubare secundum Hippocraten, sed nec
circa cerebri fundamentum, ut Herophilus, nec in membranulis, ut Strato et
Erasistratus, nec in superciliorum meditullio, ut Strato Physicus, nec in tota
lorica pectoris, ut Epicurus, sed quod et Aegyptii renuntiauerunt et qui
diuinarum commentatores uidebantur, ut et ille uersus Orphei uel Empedoclis:
namque homini sanguis circumcordialis est sensus. [6] Etiam Protagoras,
etiam Apollodorus et Chrysippus haec sapiunt, ut uel ab istis retusus
Asclepiades capras suas quaerat sine corde balantes et muscas suas abigat sine
capite uolitantes, et omnes iam sciant se potius sine corde et cerebro uiuere,
qui dispositionem animae humanae de condicione bestiarum praeiudicarint.
XVI
[1] Est et illud ad fidem pertinens, quod Plato bifariam partitur animam,
per rationale et inrationale. Cui definitioni et nos quidem applaudimus, sed
non ut naturae deputetur utrumque. Naturale enim rationale credendum est, quod
animae a primordio sit ingenitum, a rationali uidelicet auctore. Quid enim non
rationale, quod deus iussu quoque ediderit, nedum id quod proprie afflatu suo
emiserit? Inrationale autem posterius intellegendum est, ut quod acciderit ex
serpentis instinctu, ipsum illud transgressionis admissum, atque exinde
inoleuerit et coadoleuerit in anima ad instar iam naturalitatis, quia statim in
naturae primordio accidit. [2] Ceterum cum idem Plato <naturale>
solum rationale dicat, ut in anima dei ipsius, si nos etiam inrationale naturae
adscribimus, quam a deo anima nostra sortita est, aeque inrationale de deo
erit, utpote naturale, quia naturae deus auctor est. Sed enim a diabolo
immissio delicti, inrationale autem omne delictum; igitur a diabolo
inrationale, a quo et delictum, extraneum a deo, a quo est inrationale alienum.
Proinde delicti diuersitas horum ex distantia auctorum. [3] Proinde cum
Plato soli deo segregans rationale duo genera subdiuidit ex inrationali,
indignatiuum, quod appellant θυμικόν, et
concupiscentiuum, quod uocant
επιθυμητικόν, ut
illud quidem commune sit nobis et leonibus, istud uero cum muscis, rationale
porro cum deo, uideo et de hoc mihi esse retractandum propter ea quae in
Christo deprehenduntur. [4] Ecce enim tota haec trinitas et in domino: et
rationale, quo docet, quo disserit, quo salutis uias sternit, et indignatiuum, quo
inuehitur in scribas et Pharisaeos, et concupiscentiuum, quo pascha cum
discipulis suis edere concupiscit. [5] Igitur apud nos non semper ex
inrationali censenda sunt indignatiuum et concupiscentiuum, quae certi sumus in
domino rationaliter decucurrisse. Indignabitur deus rationaliter, quibus
scilicet debet, et concupiscet deus rationaliter, quae digna sunt ipso. Nam et
malo indignabitur et bono concupiscet salutem. [6] Dat et apostolus nobis
concupiscentiam: si quis episcopatum concupiscit, bonum opus concupiscit; et
bonum opus dicens rationalem concupiscentiam ostendit. Concedit et
indignationem. Quidni, quam et ipse suscepit? Vtinam et praecidantur, inquit,
qui uos subuertunt. Rationalis et indignatio quae ex affectu disciplinae est.
[7] At cum dicit: fuimus aliquando natura filii irae, inrationale
indignatiuum suggillat, quod non sit ex ea natura quae a deo est, sed ex
illa quam diabolus induxit, dominus et ipse dictus sui ordinis: non potestis
duobus dominis seruire, pater et ipse cognominatus: uos ex diabolo patre estis,
ne timeas et illi proprietatem naturae alterius adscribere, posterioris et
adulterae, quem legis auenarum superseminatorem et frumentariae segetis
nocturnum interpolatorem.
XVII
DE QVINQVE SENSIBVS
[1] Contingit nos illorum etiam quinque sensuum quaestio, quos in
primis litteris discimus, quoniam et hinc aliquid haereticis procuratur. Visus
est et auditus et odoratus et gustus et tactus. [2] Horum fidem Academici
durius damnant, secundum quosdam et Heraclitus et Diocles et Empedocles, certe
Plato in Timaeo inrationalem pronuntians sensualitatem et opinioni
coimplicitam. Itaque mendacmm uisui obicitur, quod remos in aqua inflexos uel
infractos adseuerat aduersus conscientiam integritatis, quod turrem
quadrangulatam de longinquo rotundam persuadeat, quod aequalissimam porticum
angustiorem in ultimo infamet, quod caelum tanta sublimitate suspensum mari
iungat. [3] Perinde auditus fallaciae reus, ut cum caeleste murmur putamus
et plaustrum est, uel tonitru meditante pro certo de plaustro credimus sonitum.
Sic et odoratus et gustus arguuntur, siquidem eadem unguenta eademque uina
posteriore quoque usu depretiantur. Sic et tactus reprehenditur, siquidem eadem
pauimenta manibus asperiora, pedibus leuiora creduntur, et in lauacris idem
calidae lacus feruentissimus primo, dehinc temperatissimus renuntiatur.
[4] Adeo, inquiunt, sic quoque fallimur sensibus, dum sententias uertimus.
Moderantus Stoici non omnem sensum, nec semper, de mendacio onerant. Epicurei
constantius parem omnibus atque perpetuam defendunt ueritatem, sed alia
uia. Non enim sensum mentiri, sed opinionem. Sensum enim pati, non opinari;
animam enim opinari. Absciderunt et opinionem a sensu et sensum ab anima.
[5] Et unde opinio, si non a sensu? Denique nisi uisus rotundam senserit
turrem, nulla opinio rotunditatis. Et unde sensus, si non ab anima? Denique
carens anima corpus carebit et sensu. Ita et sensus ex anima est et opinio ex
sensu et anima totum. Ceterum optime proponetur esse utique aliquid quod
efficiat aliter quid a sensibus renuntiari quam sit in rebus. Porro si potest
id renuntiari quod non sit in rebus, cur non perinde possit per id renuntiari
quod non sit in sensibus, sed in eis rationibus quae interueniant suo nomine?
[6] Atque adeo licebit eas recognosci. Nam ut in aqua remus inflexus uel
infractus appareat, aqua in causa est; denique extra aquam integer uisui remus.
Teneritas autem substantiae illius, qua speculum ex lumine efficitur, prout
icta seu mota est, ita et imaginem uibrans euertit lineam recti. Item ut turris
habitus eludat, interualli condicio compellit in aperto; aequalitas enim
circumfusi aeris pari luce uestiens angtilos oblitterat lineas. Sic et
uniformitas porticus acuitur in fine, dum acies in concluso stipata illic
tenuatur, quo et extenditur. Sic et caelum mari unitur, ubi uisio absumitur,
quae quamdiu uiget, tamdiu diuidit. [7] Auditum uero quid aliud decipiet
quam sonorum similitudo? Et si postea minus spirat unguentum et minus sapit
uinum et minus lacus feruet, in omnibus ferme prima uis tota est. Ceterum de
scabro ac leui merito manus ac pedes tenera scilicet et callosa membra
dissentiunt. [8] Igitur hoc modo nulla sensuum frustratio causa
carebit. Quodsi causae fallunt sensus et per sensus opiniones, iam nec in
sensibus constituenda fallacia est, qui causas sequuntur, nec in opinionibus,
quae a sensibus diriguntur sequentibus causas. [9] Qui insaniunt, alios in
aliis uident, ut Orestes matrem in sorore et Aiax Vlixen in armento, ut Athamas
et Agaue in filiis bestias. Oculisne hoc mendacium exprobrabis, an furiis? Qui
redundantia fellis auruginant, amara sunt omnia. Num ergo gustui
praeuaricationem exprobrabis, an ualetudini? Omnes itaque sensus euertuntur uel
circumueniuntur ad tempus, ut proprietate fallaciae careant. [10] Immo iam
ne ipsis quidem causis adscribendum est fallaciae elogium. Si enim ratione haec
accidunt, ratio fallacia perhiberi non meretur. Quod sic fieri oportet,
mendacium non est. Itaque si et ipsae causae infamia liberantur, quanto magis
sensus, quibus iam et causae libere praeeunt, cum hinc potissimum et ueritas et
fides et integritas sensibus uindicanda sit, quod non aliter renuntient quam
quod illa ratio mandauit, quae efficiat aliter quid a sensibus renuntiari quam
sit in rebus! [11] Quid agis, Academia procacissima? Totum uitae statum
euertis, omnem naturae ordinem turbas, ipsius dei prouidentiam excaecas, qui
cunctis operibus suis intellegendis incolendis dispensandis fruendisque
fallaces et mendaces dominos praefecerit sensus. An non istis uniuersa conditio
subministratur? An non per istos secunda quoque mundo instructio accessit, tot
artes, tot ingenia, tot studia negotia officia commercia remedia consilia
solacia uictus cultus ornatus, quae omnia totum uitae saporem condierunt, dum
per hos sensus solus omnium homo animal rationale dinoscitur intellegentiae et
scientiae capax, et ipsius Academiae? [12] Sed enim Plato, ne quod
testimonium sensibus signet, propterea et in Phaedro ex Socratis persona negat
se cognoscere posse semetipsum, ut monet Delphica inscriptio, et in Theaeteto
adimit sibi scire atque sentire et in Phaedro post mortem differt sententiam
ueritatis, postumam scilicet; et tamen nondum mortuus philosophabatur.
[13] Non licet, non licet nobis in dubium sensus istos deuocare, ne
et in Christo de fide eorum deliberetur, ne forte dicatur quod falso satanan
prospectarit de caelo praecipitatum aut falso uocem patris audierit de ipso
testificatam aut deceptus sit, cum Petri socrum tetigit, aut alium postea
unguenti senserit spiritum, quod in sepulturam suam acceptauit, alium postea
uini saporem, quod in sanguinis sui memoriam consecrauit. [14] Sic enim et
Marcion phantasma eum maluit credere, totius corporis in illo dedignatus
ueritatem. Atquin ne in apostolis quidem eius ludificata natura est; fidelis
fuit et uisus et auditus in monte, fidelis et gustus uini illius, licet aquae
ante, in nuptiis Galilaeae, fidelis et tactus exinde creduli Thomae. Recita
Johannis testationem: quod uidimus, inquit, quod audiuimus, oculis nostris
uidimus, et manus nostrae contrectauerunt de sermone uitae. Falsa utique
testatio, si oculorum et aurium et manuum sensus natura mentitur.
XVIII
DE INTELLECTVALIBVS
[1] Conuertor ad intellectualium partem, quemadmodum illam Plato a
corporalibus separatam haereticis commendauerit agnitionem ante mortem
consecutus. Ait enim in Phaedone: 'Quid tum erga ipsam prudentiae possessionem?
Vtrumne impedimentum erit corpus, an non, si quis illud socium assumpserit in
quaestionem? Tale quid dico: habetne ueritatem aliquam uisio et auditio
hominibus? An non etiam poetae haec nobis semper obmussant, quod neque audiamus
certum neque uideamus?' Meminerat scilicet et Epicharmi Comici: animus cernit,
animus audit, reliqua surda et caeca sunt. [2] Itaque rursus illum ergo
ait supersapere qui mente maxime sapiat, neque uisionem proponens neque ullum
eiusmodi sensum attrahens animo, sed ipsa mente sincera utens in recogitando ad
capiendum sincerum quodque rerum, si egressus potissimum ab oculis et auribus
et, quod dicendum sit, a toto corpore ut turbante et non permittente animae
possidere ueritatem atque prudentiam, quando communicat. [3] Videmus
igitur aduersus sensus corporales aliam portendi paraturam ut multo idoniorem,
uires scilicet animae, intellectum operantes eius ueritatis, cuius res non sint
coram nec subiaceant corporalibus sensibus, sed absint longe a communi
conscientia in arcano et in superioribus et apud ipsum deum. Vult enim Plato
esse quasdam substantias inuisibiles incorporales supermundiales, diuinas et
aeternas, quas appellat ideas, id est formas, exempla et causas naturalium
istorum manifestorum et subiacentium corporalibus sensibus, et illas quidem
esse ueritates, haec autem imagines earum. [4] Relucentne iam haeretica
semina Gnosticorum et Valentinianorum? Hinc enim arripiunt differentiam
corporalium sensuum et intellectualium uirium, quam etiam parabolae decem
uirginum adtemperant, ut quinque stultae sensus corporales figurauerint,
stultos uidelicet, quia deceptui faciles, sapientes autem intellectualium
uirium notam expresserint, sapientium scilicet, quia contingentium ueritatem
illam arcanam et supernam et apud pleroma constitutam, haereticarum idearum
sacramenta; hoc enim sunt et aeones et genealogiae illorum. [5] Itaque et
sensum diuidunt et intellectualibus quidem a spiritali suo semine, sensualibus
uero ab animali, quia spiritalia nullo modo capiat; et illius quidem esse
inuisibilia, huius uero uisibilia et humilia et temporalia, quae sensu
conueniantur in imaginibus constituta. Ob haec ergo praestruximus neque animum
aliud quid esse quam animae suggestum et structum, neque spiritum extraneum
quid quam quod et ipsa per flatum, ceterum accessioni deputandum quod aut deus
postea aut diabolus adspiraret. [6] Et nunc ad differentiam sensualium et
intellectualium non aliud admittimus quam rerum diuersitates, corporalium et
spiritalium, uisibilium et inuisibilium, publicatarum et arcanarum, quod illae
sensui, istae intellectui attribuantur, apud animam tamen et istis et illis
obsequio deputatis, quae perinde per corpus corporalia sentiat, quemadmodum per
animum incorporalia intellegat, saluo eo, ut etiam sentiat, dum intellegit.
[7] Non enim et sentire intellegere est et intellegere sentire est? Aut
quid erit sensus, nisi eius rei quae sentitur intellectus? Quid erit
intellectus, nisi eius rei quae intellegitur sensus? Vnde ista tormenta
cruciandae simplicitatis et suspendendae ueritatis? Quis mihi exhibebit sensum
non intellegentem quod sentit aut intellectum non sentientem quod intellegit,
ut probet alterum sine altero posse? [8] Si corporalia quidem sentiuntur,
incorporalia uero intelleguntur, rerum genera diuersa sunt, non domicilia
sensus et intellectus, id est, non anima et animus. Denique a quo sentiuntur
corporalia? Si ab animo, ergo iam et sensualis est animus, non tantum
intellectualis, nam dum intellegit, sentit, quia si non sentit, nec intellegit;
si uero ab anima corporalia sentiuntur, iam ergo et intellectualis est uis
animae, non tantum sensualis, nam dum sentit, intellegit, quia si non
intellegit, nec sentit. Proinde a quo intelleguntur incorporalia? Si ab animo,
ubi erit anima? Si ab anima, ubi erit animus? Quae enim distant, abesse inuicem
debent, cum suis muneribus operantur. [9] Putabis quidem abesse animum ab
anima, si quando, nam ita effici, ut nesciamus uidisse quid uel audisse, quia alibi
fuerit animus. Adeo contendam immo ipsam animam nec uidisse nec audisse, quia
alibi fuerit cum sua ui, id est animo. Nam et cum dementit homo, anima
dementit non peregrinante, sed conpatiente tunc animo ---- ceterum animae
principaliter casus est. [10] Hoc unde firmatur? Quod anima digressa nec
animus in homine inueniatur; ita illam ubique sequitur, a qua nec in fine
subremanet. Cum uero sequitur et addicitur, perinde intellectus animae
addicitur quam sequitur animus, cui addicitur intellectus. Sit nunc et
potior sensu intellectus et potior cognitor sacramentorum, dummodo et ipse
propria uis animae, quod et sensus. Nihil mea interest, nisi cum idcirco
praefertur sensui intellectus, ut ex hoc quoque separatior habeatur quo potior
affirmatur. Tunc mihi post differentiam etiam praelatio retundenda est
peruentura quoque usque ad potioris dei persuasionem. [11] Sed de deo suo
quoque campo experiemur cum haereticis. Nunc de anima titulus et de intellectu
non insidiose praeferendo locus. Nam etsi potiora sunt quae intellectu
attinguntur ut spiritalia quam quae sensu ut corporalia, rerum erit praelatio,
sublimiorum scilicet aduersus humiliores, non intellectus aduersus sensum.
Quomodo enim praeferatur sensui intellectus, a quo informatur ad cognitionem
ueritatum? [12] Si enim ueritates per imagines apprehenduntur, id est
inuisibilia per uisibilia noscuntur, quia et apostolus nobis scribit:
inuisibilia enim eius a conditione mundi de factitamentis intellecta uisuntur,
et Plato haereticis: facies occultorum ea quae apparent, et: necesse est omnino
hunc mundum imaginem quandam esse alterius alicuius, ecquid tibi uidetur
intellectus duce uti sensu et auctore et principali fundamento nec sine illo
ueritates posse contingi? Quomodo ergo potior erit eo per quem est, quo eget,
cui debet totum quod attingit? [13] Ita utrumque concluditur, neque
praeferendum sensui intellectum (per quod enim quid constat, inferius ipso
est) neque separandum a sensu (per quod enim quid est, cum ipso est).
XIX
INTELLECTVM SEMPER ANIMAE INESSE
[1] Sed ne illi quidem praetereundi qui uel modico temporis uiduant
animam intellectu. Proinde enim uiam sternunt postea inducendi eius, sicut et
animi, a quo scilicet proueniat intellectus. [2] Volunt infantiam sola
anima contineri, qua tantummodo vivat, non ut pariter sapiat, quia nec omnia
sapiant quae umant. Denique arbores uiuere nec tamen sapere secundum
Aristotelen et si quis alius substantiam animalem in unmersa communicat, quae
apud nos in homine priuata res est, non modo ut dei opus, quod et cetera, sed
ut dei flatus, quod haec sola, quam dicimus cum omni instructu suo nasci.
[3] Et si ad arbores prouocamur, amplectemur exemplum, siquidem et illis
necdum arbusculis, sed stipitibus adhuc et surculis etiamnunc, simul de
scrobibus oriuntur, inest propria uis animae. Verum pro temporis ratione
remoratur coalescens et coadulescens robori suo, donec aetas adimpleat habitum,
quo natura fungatur. Aut unde mox illis et frutices inoculantur et folia
formantur et germina inflantur et flosculi inornantur et succi condiuntur, si
non in ipsis omnis paratura generis quiescit et partibus promota grandescit?
[4] Inde igitur et sapiunt unde uiuunt, tam uiuendi quam sapiendi
proprietate, et quidem ab infantia et ipsae sua. Video enim et uitem adhuc
teneram et inpuberem intellegentem tamen iam opera sua et uolentem alicui
adhaerere, cui innixa et innexa proficiat. Denique non expectata rustica
disciplina, sine arundine, sine ceruo, si quid attigerit, ultro amabit, et
quidem uiriosius amplexabitur de suo ingenio quam de tuo arbitrio. Properat
esse secura. [5] Video et hederas, quantum uelis premas, statim ad superna
conari et nullo praeeunte suspendi, quod malint parietibus inuehi textili silua
quam humi teri uoluntaria iniuria. Contra quibus de aedificio male est, ut
crescendo recedunt, ut refugiunt? Sentias ramos aliorsum destinatos, et
animationem arboris de diuortio parietis intellegas. Contenta est paruitate
quam ex primordio prouidentissimi fructicis edidicit, timens etiam ruinam.
[6] Has ego sapientias et scientias arborum cur non contendam? Viuant ut
philosophi uolunt, sapiant ut philosophi nolunt, intellegat et infantia ligni,
quo magis hominis, cuius anima uelut surculus quidam ex matrice Adam in
propaginem deducta et genitalibus feminae foueis commendata cum omni sua
paratura pullulauit tam intellectu quam et sensu. [7] Mentior, si non
statim infans, ut uitam uagitu salutauit, hoc ipsum se testatur sensisse atque
intellexisse quod natus est, omnes simul ibidem dedicans sensus, et luce uisum
et sono auditum et umore gustum et aere odoratum et terra tactum. Ita prima
illa uox de primis sensuum motibus et de primis intellectuum pulsibus cogitur.
[8] Plus est quod de prospectu lacrimabilis uitae quidam augurem
incommodorum uocem illam flebilem interpretantur, quod etiam praesciens habenda
sit ab ingressu natiuitatis, nedum intellegens. Exinde et matrem spiritu probat
et nutricem spiritu examinat et gerulam spiritu agnoscit, fugiens extranea
ubera et recusans ignota cubilia , neminem appetens nisi ex usu. [9] Vnde illi
iudicium nouitatis et moris, si non sapit? Vnde illi et offendi et demulceri,
si non intellegit? Mirum satis, ut infantia naturaliter animosa sit non habens
animum et naturaliter affectiosa sit non habens intellectum. At enim Christus
ex ore lactantium et paruulorum experiendo laudem nec pueritiam nec
infantiam hebetes pronuntiauit, quarum altera cum suffragio occurrens
testimonium ei potuit offerre, altera pro ipso trucidata utique uim sensit.
XX
DE NATVRALIBVS
[1] Et hic itaque concludimus omnia naturalia animae ut substantiua
eius ipsi inesse et cum ipsa procedere atque proficere, ex quo ipsa censetur.
Sicut et Seneca saepe noster: insita sunt nobis omnium artium et aetatum
semina, magisterque ex occulto deus producit ingenia, ex seminibus scilicet
insitis et occultis per infantiam, quae sunt et intellectus. Ex his enim
producuntur ingenia. [2] Porro et frugum seminibus una generis cuiusque
forma est, processus tamen uarii: alia integro statu euadunt, alia etiam
meliora respondent, alia degenerant pro condicione caeli et soli, pro ratione
operis et curae, pro temporum euentu, pro licentia casuum; ita et animam
licebit semine uniformem, fetu multiformem. Nam et hic etiam de locis interest.
[3] Thebis hebetes et brutos nasci relatum est, Athenis sapiendi
dicendique acutissimos, ubi penes Colyttum pueri mense citius eloquuntur
praecoca lingua, siquidem et Plato in Timaeo Mineruam affirmat, cum urbem illam
moliretur, nihil aliud quam regionis naturam prospexisse talia ingenia
pollicitam; unde et ipse in Legibus Megillo et Cliniae praecipit condendae
ciuitati locum procurare. Sed Empedocles causam argutae indolis et obtusae in
sanguinis qualitate constituit, perfectum ac profectum de doctrina
disciplinaque deducit. Tamen uulgata iam res est gentilium proprietatum. Comici
Phrygas timidos inludunt, Sallustius uanos Mauros et feroces Dalmatus pulsat,
mendaces Cretas etiam apostolus inurit. [4] Fortassean et de corpore
et ualetudine aliquid accedat. Opimitas sapientiam impedit, exilitas expedit,
paralysis mentem prodigit, pthisis seruat. Quanto magis de accidentibus
habebuntur quae citra corpulentiam et ualentiam uel acuunt uel obtundunt!
Acuunt doctrinae disciplinae artes et experientiae negotia studia; obtundunt
inscitiae ignauiae desidiae libidines inexperientiae otia uitia, super haec, si
et aliquae praesunt potestates. [5] Enimuero praesunt, secundum nos quidem
deus dominus et diabolus aemulus, secundum communem autem opinionem prouidentia
et fatum et necessitas et fortuna et arbitrii libertas. Nam haec et philosophi
distinguunt, et nos secundum fidem disserenda suo iam uouimus titulo.
[6] Apparet quanta sint quae unam animae naturam uarie collocarint, ut
uulgo naturae deputentur, quando non species sint, sed sortes naturae et
substantiae unius, illius scilicet quam deus in Adam contulit et matricem
omnium fecit; atque adeo sortes erunt, non species substantiae unius, id est
uarietas ista moralis, quanta nunc est, tanta non fuerit in ipso principe
generis Adam. Debuerant enim fuisse haec omnia in illo ut in fonte naturae
atque inde cum tota uarietate manasse, si uarietas naturae fuisset.
XXI
[1] Quodsi uniformis natura animae ab initio in Adam ante tot ingenia,
ergo non multiformis, quia uniformis, per tot ingenia, nec triformis, ut adhuc
trinitas Valentiniana caedatur, quae nec ipsa in Adam recognoscitur.
[2] Quid enim spiritale in illo? Si quia prophetauit magnum illud
sacramentum in Christum et ecclesiam: hoc os ex ossibus meis et caro ex carne
mea uocabitur mulier; propterea relinquet homo patrem et matrem et
agglutinabitur mulieri suae et erunt duo in carnem unam, hoc postea obuenit,
cum in illum deus amentiam immisit, spiritalem uim, qua constat prophetia.
[3] Si et malum eo in apparuit transgressionis admissum, nec hoc naturale
deputandum est, quod instinctu serpentis operatus est, tam non naturale quam
nec materiale, quia et materiae fidem iam exclusimus. Quodsi nec spiritale nec
quod dicitur materiale proprium in illo fuit (etsi ex materia fuisset mali
semen), superest, ut solum in illo et unicum fuerit naturale quod censetur
animale, quod statu simplex et uniforme defendimus. [4] De hoc plane
relinquitur quaeri, an demutabile debeat credi, quod naturale dicatur. Idem
enim conuertibilem negant naturam, ut trinitatem suam in singulis proprietatibus
figant, quia arbor bona malos non ferat fructus nec mala bonos, et nemo de
spinis metat ficus et de tribulis uuas. Ergo si ita est, neque de lapidibus
filios Abrahae suscitare poterit deus nec genimina uiperarum facere
paenitentiae fructus et errauit apostolus scribens: eratis et uos aliquando
tenebrae et: fuimus et nos aliquando natura filii irae et: in his uos quoque
fuistis, sed abluti estis. [5] Sed nunquam discordabunt sententiae
sanctae. Non dabit enim arbor mala bonos fructus, si non inseratur, et
bona malos dabit, si non colatur, et lapides filii Abrahae fient, si in fidem
Abrahae formentur, et genimina uiperarum fructum paenitentiae facient, si
uenena malignitatis exspuerint. [6] Haec erit uis diuinae gratiae,
potentior utique natura, habens in nobis subiacentem sibi liberam arbitrii
potestatem quod αυτεξούσιον
dicitur, quae cum sit et ipsa naturalis atque mutabilis, quoquo uertitur,
natura conuertitur. Inesse autem nobis το αυτεξούσιον
naturaliter iam et Marcioni ostendimus et Hermogeni. [7] Quid nunc, si et
naturae condicio sic erit definienda, ut duplex determinetur, natorum et
innatorum, factorum et infectorum? Atque ita quod natum factumque constiterit,
eius natura capiet demutationem: et renasci enim poterit et refici. Innatum
autem et infectum immobile stabit. Quod cum soli deo conpetat, ut soli innato
et infecto et idcirco immortali et inconuertibili, absolutum est ceterorum
omnium natorum atque factorum conuertibilem et demutabilem esse naturam, ut,
etsi trinitas animae adscribenda esset. ex mutatione accidentiae, non ex
institutione naturae deputaretur.
XXII
[1] Cetera animae naturalia iam a nobis audiit Hermogenes cum ipsorum
defensione et probatione, per quae dei potius quam materiae propinqua
cognoscitur. Hic solummodo nominabuntur, ne praeterita uideantur. Dedimus enim
illi et libertatem arbitrii, ut supra scripsimus, et dominationem rerum et
diuinationem interdum, seposita quae per dei gratiam obuenit ex prophetia.
Itaque iam ab isto dispositionis retractatu recedam, ut ordinem eius expungam. [2] Definimus
animam dei flatu natam, immortalem, corporalem, effigiatam, substantia
simplicem, de suo sapientem, uarie procedentem, liberam arbitrii, accidentis
obnoxiam, per ingenia mutabilem, rationalem, dominatricem, diuinatricem, ex una
redundantem. Sequitur nunc ut quomodo ex una redundet consideremus, id est,
unde et quando et qua ratione sumatur.
XXIII
VNDE ANIMA
[1] Quidam de caelis deuenisse se credunt tanta persuasione quanta et illuc
indubitate regressuros repromittunt, ut Saturninus Menandri Simoniani
discipulus induxit, hominem affirmans ab angelis factum primoque opus
futtile et inualidum et instabile in terra uermis instar palpitasse, quod
consistendi uires deessent, dehinc ex misericordia summae potestatis, ad cuius
effigiem, nec tamen plene perspectam, temere structus fuisset, scintillulam
uitae consecutum, quae illud exsuscitarit et erexerit et constantius animarit
et post decessum uitae ad matricem relatura sit. [2] Sed et Carpocrates
tantundem sibi de superioribus uindicat, ut discipuli eius animas suas iam et
Christo, nedum apostolis, et peraequent et cum uolunt praeferant, quas perinde
de sublimi uirtute conceperint despectrices mundipotentium principatuum.
[3] Apelles sollicitatas refert animas terrenis escis de supercaelestibus
sedibus ab igneo angelo, deo Israelis et nostro, qui exinde illis peccatricem
circumfinxerit carnem. [4] Examen Valentini semen Sophiae infulcit animae,
per quod historias atque milesias aeonum suorum ex imaginibus uisibilium
recognoscunt. [5] Doleo bona fide Platonem omnium haereticorum
condimentarium factum. Illius est enim et in Phaedone, quod animae hinc euntes
sint illuc, et inde huc ; item in Timaeo, quod genimina dei delegata sibi mortalium
genitura accepto initio animae immortali mortale ei circumgelauerint corpus;
tum, quod mundus hic imago sit alterius alicuius. [6] Quae omnia ut fidei
commendet, et animam retro in superioribus cum deo egisse in commercio idearum
et inde huc transuenire et hic quae retro norit de exemplaribus recensere,
nouum elaborauit argumentum, maqh&seij
a)namnh&seij, id est discentias reminiscentias esse; uenientes
enim inde huc animas obliuisci eorum in quibus prius fuerint, dehinc ex his
uisibilibus edoctas recordari. Cum igitur huiusmodi argumento illa insinuentur
a Platone quae haeretici mutuantur, satis haereticos repercutiam, si argumentum
Platonis elidam.
XXIV
ADVERSVS PLATONIS ΜΑΘΗΣΕΙΣ
ΚΑΙ
ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ
[1] Primo quidem obliuionis capacem animam non cedam, quia tantam illi
concessit diuinitatem, ut deo adaequetur. Innatam eam facit, quod et solum
armare potuissem ad testimonium plenae diuinitatis; adicit immortalem,
incorruptibilem, incorporalem, quia hoc et deum credidit, inuisibilem,
ineffigiabilem, uniformem, principalem, rationalem, intellectualem. Quid
amplius proscriberet animam, si eam deum nuncuparet? [2] Nos autem, qui
nihil deo adpendimus, hoc ipso animam longe infra deum expendimus, quod natam
eam agnoscimus ac per hoc dilutioris diuinitatis et exilioris felicitatis, ut
flatum, non ut spiritum; et si immortalem, ut hoc sit diuinitatis, tamen
passibilem, ut hoc sit natiuitatis, ideoque et a primordio exorbitationis
capacem et inde etiam obliuionis affinem. Satis de isto cum Hermogene.
[3] Ceterum quae, ut haberi merito possit ex peraequatione omnium
proprietatum deus, nulli passioni subiacebit, ita nec obliuioni, cum tanta sit
iniuria obliuio quanta est gloria eius cuius iniuria est, memoria
scilicet, quam et ipse Plato sensuum et intellectuum salutem et Cicero
thesaurum omnium studiorum praedicauit. Nec hoc iam in dubium deducetur, an tam
diuina anima memoriam potuerit amittere, sed an quam amiserit recuperare denuo
possit. Quae enim non debuit obliuisci, si oblita sit, nescio an ualeat
recordari. Ita utrumque meae animae, non Platonicae congruet. [4] Secundo
gradu opponam: natura compotem animam facis idearum illarum, an non? 'Immo
natura', inquis. Nemo ergo concedet naturalem scientiam naturalium excidere;
artium excidet, studiorum; excidet doctrinarum, disciplinarum; excidet fortasse
et ingeniorum et affectuum, quae naturae uidentur, non tamen sunt, quia,
ut praemisimus, et pro locis et pro institutionibus et pro corpulentiis ac
ualetudinibus et pro potestatibus dominatricibus et pro libertatibus arbitrii
ex accidentibus constant. [5] Naturalium uero scientia ne in bestiis
quidem deficit. Plane obliuiscetur feritatis leo mansuetudinis eruditione
praeuentus et cum toto suggestu iubarum delicium fiet Berenices alicuius
reginae lingua genas eius emaculans. Mores bestiam relinquent, scientia
naturalium permanebit. Non obliuiscetur idem naturalium pabulorum, naturalium
remediorum, naturalium terrorum; et si de piscibus et si de placentis regina ei
obtulerit, carnem desiderabit, et si languenti theriacam composuerit, simiam
leo requiret, et si nullum illi uenabulum obfirmabit, gallum tamen formidabit.
[6] Perinde et homini omnium forsitan obliuiosissimo inoblitterata
perseuerabit sola scientia naturalium, ut sola scilicet naturalis, memor semper
manducandi in esurie et bibendi in siti, et oculis uidendum et auribus
audiendum et naribus odorandum et ore gustandum et manu contrectandum. Hi
sunt certe sensus, quos philosophia depretiat intellectualium praelatione.
[7] Igitur si naturalis scientia sensualium permanet, quomodo
intellectualium, quae potior habetur, intercidet? Vnde nunc ipsa uis obliuionis
antecedentis recordationem? 'Ex multitudine', ait, 'temporis'. Satis
improspecte! Quantitas enim temporis non pertinebit ad eam rem quae innata
dicatur ac per hoc potissimum aeterna credatur. Quod enim aeternum est, eo quia
et innatum est, neque initium neque finem temporis admittendo nullum modum
temporis patitur; cui temporis modus nullus est, nec ulla demutatione tempori
subest nec ea de multitudine temporis uis est. [8] Si tempus in causa est
obliuionis, cur ex quo anima corpori inducitur, memoria delabitur, quasi
exinde tempus anima sustineat, quae sine dubio prior corpore non fuit utique
sine tempore? Ingressa uero corpus statimne obliuiscitur, an aliquanto post? Si
statim, et quae erit temporis nondum subputandi multitudo? [Infantia scilicet.]
Si aliquanto post, ergo illo in spatio ante tempora obliuionis memor adhuc aget
anima. Et quale est, ut postea obliuiscatur et rursus postea recordetur? Quoque
autem tempore illam obliuio inruerit, quantus hic etiam habebitur modus
temporis? Tota, opinor, uitae decursio satis non erit ad euertendam memoriam
tanti ante corpus aeui. [9] Sed rursus Plato causam demutat in corpus,
quasi et hoc fide dignum, ut nata substantia innatae uim extinguat. Magnae
autem ac multae differentiae corporum pro gentilitate, pro magnitudine, pro
habitudine, pro aetate, pro ualetudine. Num ergo et obliuionum
differentiae aestimabuntur? Sed uniformis obliuio est; ergo non erit
corporalitas multiformis in causa exitus uniformis. [10] Multa item
documenta teste ipso Platone diuinationem animae probauerunt, quae proposuimus
iam Hermogeni. Sed nec quisquam hominum non et ipse aliquando praesagam animam
suam sentit, aut ominis aut periculi aut gaudii augurem. Si diuinationi non
obstrepit corpus, nec memoriae, opinor, officiet. In eodem certe corpore et
obliuiscuntur animae et recordantur. Si qua corporis ratio incutit obliuionem,
quomodo contrariam eius admittet recordationem (quia et ipsa post obliuionem
recordatio memoria recidiua est)? Quod primae memoriae aduersatur, cur non et
secundae refragatur? [11] Postremo, qui magis reminiscerentur quam
pueruli, ut recentiores animae, ut nondum immersae domesticis ac publicis
curis, ut ipsis solis debitae studiis, quorum discentiae reminiscentiae fiunt?
Immo cur non ex aequo omnes recordamur, cum ex aequo omnes obliuiscamur? Sed
tantummodo philosophi; ne hi quidem omnes. Plato scilicet solus in tanta
gentium silua, in tanto sapientium prato, idearum et oblitus et recordatus est.
[12] Igitur et si nullo modo consistit argumentatio ista praecipua, totum
illud pariter euersum est, cui accommodata est, ut animae et innatae et in
caelestibus conuersatae et consciae diuinorum illic et inde delatae et hic recordatae
crederentur, ad occasiones plane haereticis subministrandas.
XXV
ANIMAM ET CARNEM SIMVL CONCIPI
[1] Iam nunc regrediar ad causam huius excessus, uti reddam, quomodo
animae ex una redundent, quando et ubi et qua ratione sumantur; de qua specie
nihil refert, a philosopho an ab haeretico an a uulgo quaestio occurrat.
[2] Nulla interest professoribus ueritatis de aduersariis eius, maxime tam
audacibus quam sunt primo isti, qui praesumunt non in utero concipi animam nec
cum carnis figulatione compingi atque produci, sed et effuso iam partu nondum
uiuo infanti extrinsecus inprimi; ceteram semen ex concubitu muliebribus locis
sequestratum motuque naturali uegetatum compinguescere in solam substantiam
carnis; eam editam et de uteri fornace fumantem et calore solutam, ut ferrum
ignitum et ibidem frigidae immersum, ita aeris rigore percussam et uim animalem
rapere et uocalem sonum reddere. Hoc Stoici cum Aenesidemo et ipse interdum
Plato, cum dicit perinde animam extraneam alias et extorrem uteri prima
adspiratione nascentis infantis adduci, sicut exspiratione nouissima
educi. Videbimus an ex sententia finxerit. Ne ex medicis quidem defuit
Hicesius, et naturae et artis suae praeuaricator. [3] Puduit, opinor,
illos id statuere quod feminae agnoscerent. Et quanto ruboratior exitus a
feminis reuinci quam probari! In ista namque specie nemo tam idoneus magister
arbiter testis quam sexus ipsius. Respondete, matres, uos quae praegnantes, uos
quae puerperae, steriles et masculi taceant, uestrae naturae ueritas quaeritur,
uestrae passionis fides conuenitur, an aliquam in fetu sentiatis uiuacitatem
alienam de uestro, de quo palpitent ilia, micent latera, tota uentris
ambitio pulsetur, ubique ponderis regio mutetur; an hi motus gaudia uestra sint
et certa securitas, quod ita infantem et uiuere confidatis et ludere; an si
desierit inquies eius, illi prius pertimescatis; an et audiat iam in uobis, cum
ad nouum sonum excutitur; an et ciborum uanitates illi desideretis, illi etiam
fastidiatis; an et ualetudinibus inuicem communicetis, ille quidem usque et
contusionibus uestris, quibus et ipse intus per eadem membra signatur, rapiens
sibi iniurias matris. [4] Si liuor ac rubor sanguinis passio est, sine
anima non erit sanguis; si ualetudo omnis accessio est, sine anima non erit ualetudo;
si alimonia inedia crementa decrementa pauor motus tractatio est animae, his
qui fungitur uiuet. Denique desinit uiuere qui desinit fungi. Denique et mortui
eduntur; quomodo, nisi et uiui? Qui autem et mortui, nisi qui prius uiui?
Atquin et in ipso adhuc utero infans trucidatur necessaria crudelitate, cum in
exitu obliquatus denegat partum, matricida, ni moriturus. [5] Itaque
est inter arma medicorum et cum organo, ex quo prius patescere secreta coguntur
tortili temperamento, cum anulocultro, quo intus membra caeduntur anxio
arbitrio, cum hebete unco, quo totum facinus extrahitur uiolento puerperio. Est
etiam aeneum spiculum, quo iugulatio ipsa dirigitur caeco latrocinio;
εμβρυοφάκτην appellant
de infanticidii officio, utique uiuentis infantis peremptorium. Hoc et
Hippocrates habuit et Asclepiades et Erasistratus et maiorum quoque prosector
Herophilus et mitior ipse Soranus, certi animal esse conceptum atque ita
miserti infelicissimae huiusmodi infantiae, ut prius occidatur, ne uiua
lanietur. [6] De qua sceleris necessitate nec dubitabat, credo, Hicesius,
iam natis animam superducens ex aeris frigidi pulsu, quia et ipsum uocabulum
animae penes Graecos de refrigeratione respondens. Num ergo barbarae Romanaeque
gentes aliter animantur, quia animam aliud quid quam ψυχήν
cognominauerunt? Quantae uero nationes sub feruentissimo axe censentur colorem
quoque excoctae? Vnde illis animam, quibus aeris rigor nullus? Taceo
cubiculares aestus et omnem illic caloris paraturam enitentibus necessariam,
quas afflari uel maxime periculum est. In ipsis paene balneis fetus elabitur,
et statim uagitus auditur. [7] Ceterum si aeris rigor thesaurus est
animae, extra Germanias et Scythias et Alpes et Argaeos nemo debuit nasci.
Atquin et populi frequentiores apud orientalem et meridialem temperaturam et
ingenia expeditiora, omnibus Sarmatis etiam mente torpentibus. Et animi enim de
rigoribus scitiores prouenirent, si animae de frigusculis euenirent; cum
substantia enim et uis. [8] His ita praestructis possumus illos
quoque recogitare qui exsecto matris utero uiui aerem hauserunt, Liberi aliqui
et Scipiones. Quodsi qui, ut Plato, perinde non putat duas animas in unum
conuenire, sicut nec corpora, ego illi non modo duas animas in unum congestas
ostendissem, sicut et corpora, in fetibus, uerum et alia multa cum anima
conserta, daemonis scilicet <substantiam>, nec unius, ut in Socrate ipso,
uerum et septenarii spiritus, ut in Magdalena, et legionarii numeri, ut in
Geraseno, quo facilius anima cum anima conseretur ex societate substantiae quam
spiritus nequam ex diuersitate naturae. [9] At idem in sexto Legum monens
cauere, ne uitiatio seminis ex aliqua uilitate concubitus labem corpori et
animae supparet, nescio de pristina magis an de ista sententia sibi exciderit.
Ostendit enim animam de semine induci, quod curari monet, non de prima
aspiratione nascentis. Vnde, oro, similitudine animae quoque parentibus de
ingeniis respondemus secundum Cleanthis testimonium, si non et ex animae semine
educimur? Cur autem et ueteres astrologi genituram hominis ab initio conceptus
dirigebant, si non exinde et anima est, ad quam aeque pertinet, si quid est,
flatus?
XXVI
[1] Sed omnis inaequalitas sententiae humanae usque ad dei terminos. In
nostras iam lineas gradum colligam, ut quod philosophis medicisque respondi,
Christiano probem. De tuo, frater, fundamento fidem aedifica; aspice uiuentes
uteros sanctissimarum feminarum nec modo spirantes iam illic infantes, uerum
etiam prophetantes. [2] Ecce uiscera Rebeccae inquietantur et longe adhuc
partus et aeris nullus impulsus. Ecce duplex fetus in locis matris tumultuatur
et nusquam adhuc populi duo. Portentosa forsitan petulantia infantiae ante
certantis quam umentis, ante animosae quam animatae, si tantummodo matrem
subsultando turbasset. At cum partus aperitus et numerus inspicitur et
auguratus recognoscitur, puto, iam non animae solummodo probantur infantum, sed
et pugnae. [3] Detinebatur qui praeuenerat nasci a praeuento necdum
plenius edito, tantum manu nato. Et si ipse animam de prima aspiratione potabat
Platonico more aut de aeris rigore carpebat Stoica forma, quid ille qui
expectabatur, qui adhuc intus detinebatur et foris iam detinebat? Nondum,
opinor, spirans plantam fratris inuaserat, etiamnunc calens matre se
priorem prodisse cupiebat. O infantem et aemulum et ualidum et olim
contentiosum, credo, quia uiuum. [4] Aspice etiam singulares conceptus et
quidem monstrosiores, sterilis et uirginis, quae uel hoc ipso imperfectos edere
potuissent pro euersione naturae, ut altera seminis stupida, altera intacta.
Decebat, si forte, sine anima nasci, qui fuerant non rite concepti, sed et illi
uiuunt in suo quisque utero. Exsultat Elizabeth, Johannes intus impulerat;
glorificat dominum Maria. Christus intus instinxerat. Agnoscunt matres suos
inuicem fetus, agnitae mutuo ab ipsis utique uiuentibus, qui non tantum animae
erant, uenim et spiritus. [5] Sic et ad Hieremiam legis dei uocem:
priusquam te in utero fingerem, noui te. Si fingit deus in utero, et afflat ex
primordii forma: et finxit deus hominem et flauit in eum flatum uitae. Nec
nosset autem hominem deus in utero nisi totum: et priusquam exires de uulua,
sanctificaui te. Et mortuum adhuc corpus? Vtique nequaquam: deus enim uiuorum,
non mortuorum.
XXVII
[1] Quomodo igitur animal conceptum? Simulne conflata utriusque
substantia corporis animaeque an altera earum praecedente? Immo simul ambas et
concipi et confici, perfici dicimus, sicut et promi, nec ullum interuenire
momentum in conceptu quo locus ordinetur. [2] Recogita enim de
nouissimis prima: si mors non aliud determinatur quam disiunctio corporis
animaeque, contrarium morti uita non aliud definietur quam coniunctio corporis
animaeque; si disiunctio simul utrique substantiae accidit per mortem, hoc
debet coniunctionis forma mandasse pariter obuenientis per uitam utrique
substantiae. [3] Porro uitam a conceptu agnoscimus, quia animam a conceptu
uindicamus; exinde enim uita, quo anima. Pariter ergo in uitam compinguntur
quae pariter in mortem separantur. Tunc si alteri primatum damus, alteri secundatum,
seminis quoque discernenda sunt tempora pro statu ordinis. Et quando
collocabitur corporis semen, quando animae? [4] Immo si tempora seminum
diuidentur, et materiae diuersae habebuntur ex distantia temporam. Nam etsi
duas species confitebimur seminis, corporalem et animalem, indiscretas tamen
uindicamus et hoc modo contemporales eiusdemque momenti. Ne itaque pudeat
necessariae interpretationis. Natura ueneranda est, non erubescenda. Concubitum
libido, non condicio foedauit. Excessus, non status est impudicus, siquidem
benedictus status apud deum: crescite et in multitudinem proficite, excessus
uero maledictus, adulteria et stupra et lupanaria. [5] In hoc itaque
sollemni sexuum officio quod marem ac feminam miscet, in concubitu dico
communi, scimus et animam et carnem simul fungi, animam concupiscentia, carnem
opera, animam instinctu, carnem actu. Vnico igitur impetu utriusque toto homine
concusso despumatur semen totius hominis habens ex corporali substantia
humorem, ex animali calorem. Et si frigidum nomen est anima Graecorum, quare
corpus exempta ea friget? [6] Denique ut adhuc uerecundia magis pericliter
quam probatione, in illo ipso uoluptatis ultimae aestu quo genitale uinis
expellitur, nonne aliquid de anima quoque sentimus exire atque adeo marcescimus
et deuigescimus cum lucis detrimento? Hoc erit semen animale, protinus ex
animae destillatione, sicut et uirus illud corporale semen ex carnis
defaecatione. [7] Fidelissima primordii exempla. De limo caro in Adam.
Quid aliud limus quam liquor opimus? Inde erit genitale uirus. Ex afflatu dei
anima. Quid aliud afflatus dei quam uapor spiritus? Inde erit quod per uirus
illud efflamus. [8] Cum igitur in primordio duo diuersa atque diuisa,
limus et flatus, unum hominem coegissent, confusae substantiae ambae iam in uno
semina quoque sua miscuerunt atque exinde generi propagando formam tradiderunt,
ut et nunc duo, licet diuersa, etiam unita pariter effluant pariterque
insinuata sulco et aruo suo pariter hominem ex utraque substantia effruticent,
in quo rursus semen suum insit secundum genus, sicut omni condicioni genitali
praestitutum est. [9] Igitur ex uno homine tota haec animarum redundantia,
obseruante scilicet natura dei edictum: crescite et in multitudinem proficite.
Nam et in ipsa praefatione operis unius, faciamus hominem, uniuersa posteritas
pluraliter praedicata est: et praesint piscibus maris. Nihil mirum repromissio
segetis in semine.
XXVIII
ADVERSVS PLATONEM, NON EX MORTVIS FIERI VIVOS
[1] Quis ille nunc uetus sermo apud memoriam Platonis de animarum
reciproco discursu, quod hinc abeuntes sint illuc et rursus huc ueniant et
fiant et dehinc ita habeat rursus ex mortuis effici umos? Pythagoricus, ut
uolunt quidam; diuinum Albinus existimat, Mercurii forsitan Aegyptii. Sed
nullus sermo diuinus nisi dei unius, quo prophetae, quo apostoli, quo ipse
Christus intonuit. Multo antiquior Moyses etiam Saturno, nongentis
circiter annis, nedum pronepotibus eius, certe diuinior multo, qui decursus
generis humani ab exordio mundi quoque per singulas natiuitates nominatim
temporatimque digessit, satis probatus diuinitatem operis ex diuinatione uocis.
[2] Si uero Samius sophista Platoni auctor est de animarum recidiuatu
reuolubili semper ex alterna mortuorum atque uiuentium suffectione, certe ille
Pythagoras, etsi bonus cetera, tamen ut hanc sententiam exstrueret, non turpi
modo, uerum etiam temerario mendacio incubuit. Cognosce, qui nescis, et crede
nobiscum. Mortem simulat, subterraneo latitat, septennio illic patientiam
damnat; interea quae de posteris defunctis ad fidem rerum esset relaturus ab
unica conscia et ministra matre cognoscit. Vt satis sibi uisus est corpulentiam
interpolasse ad omnem mortui ueteris horrorem, de adytis fallaciae emergit ut
ab inferis redditus. [3] Quis non crederet reuixisse quem crediderat
obisse, audiens praesertim ab eo, quae de posteris mortuis nisi apud inferos
non uideretur cognoscere potuisse? Sic ex mortuis uiuos effici senior sermo
est. Quid enim, si et iunior? Neque ueritas desiderat uetustatem neque
mendacium deuitat nouellitatem. Teneo plane falsum, antiquitate generosum;
quidni falsum, cuius testimonium quoque ex falso est? Quomodo credam non
mentiri Pythagoran, qui mentitur, ut credam? Quomodo mihi persuadebit
Aethalidem et Euphorbum et Pyrrhum piscatorem et Hermotimum se retro ante
Pythagoran fuisse, ut persuadeat uiuos ex mortuis effici, qui iterum se
Pythagoran peierauit? Quanto enim credibilius ipse ex semetipso semel redisset
in uitam quam totiens alius atque alius, tanto et in durioribus fefellit, qui
molliora mentitus est. [4] 'Sed clipeum Euphorbi olim Delphis consecratum
recognouit et suum dixit et de signis uulgo ignotis probauit'. Respice ad
hypogeum eius et, si capit, crede. Nam qui talem commentus est stropham, cum
iniuria bonae ualetudinis, cum fraude (uitae septennio excruciatae infra terram
inedia ignauia umbra, cui tanti fuit fastidium caeli, quam non accesserit
temeritatem, quam non temptauerit curiositatem, ut ad notam clipei illius
perueniret? [5] Quid autem, si in historiis aliquibus occultioribus repperit?
Quid, si defectae iam traditionis superstites aliquas famae aurulas hausit?
Quid, si ab aedituo redempta clam inspectione cognouit? Scimus etiam magiae
licere explorandis occultis per catabolicos et paredros et pythonicos spiritus.
Non enim et Pherecydes, Pythagorae magister, his forsitan artibus diuinabat, ne
dicam somniabat? Quid, si idem daemon in illo fuit qui et in Euphorbo res
sanguinis gessit? Denique qui se Euphorbum ex argnmento clipei probarat, cur
neminem Troianorum commilitonum aeque recognouit? Nam et illi iam reuixissent,
si uiui ex mortuis fierent.
XXIX
[1] Mortuos quidem ex uiuis effici constat, non ideo tamen et ex
mortuis uiuos. Ab initio enim uiui priores, unde ab initio aeque mortui
posteriores, non aliunde quam ex uiuis. Illi habuerunt unde potius orirentur,
dum ne ex mortuis. Isti non habuerunt unde magis deducerentur, nisi ex uiuis.
[2] Igitur si ab initio uiui non ex mortuis, cur postea ex mortuis?
Defecerat ille, quicumque est origini fons? An formae paenituit? Et quomodo in
mortuis salua est? Non, quia ab initio mortui ex uiuis, idcirco semper ex
uiuis? Aut enim in utraque parte forma initii perseuerasset aut in utraque
mutasset, ut si uiuos ex mortuis postea fieri oportuerat, perinde oporteret
etiam non ex uiuis effici mortuos. [3] Si non peraequare deberet fides
institutionis, (3.) non usquequaque contraria ex contrariis reformari
alternant. Et nos enim opponemus contrarietates nati et innati, uisualitatis et
caecitatis, iuuentae et senectae, sapientiae et insipientiae; nec tamen
ideo innatum de nato prouenire, quia contrarium ex contrario fiat, nec
uisualitatem iterum ex caecitate, quia de uisualitate caecitas accidat, nec
iuuentam rursus de senecta reuiuescere, quia ex iuuenta senecta marcescat, nec
insipientiam ex sapientia denuo obtundi, quia de insipientia sapientia acuatur.
[4] Haec et Albinus Platoni suo ueritus subtiliter quaerit contrarietatum
genera distinguere, quasi non et haec tam absolute in contrarietatibus posita
sint quam et illa quae ad sententiam magistri sui interpretatur, uitam dico et
mortem. Nec tamen ex morte uita reddatur, quia ex uita mors deferatur.
XXX
[1] Quid autem ad cetera respondebimus? Primo enim, si ex mortuis uiui,
sicut mortui ex uiuis, unus omnino et idem numerus semper haesisset omnium hominum,
ille scilicet numerus qui primus uitam introisset. Priores enim mortuis uiui,
dehinc mortui ex uiuis et rursus ex mortuis uiui. Et dum hoc semper ex iisdem,
ita totidem semper, qui ex iisdem. Nam neque plures aut pauciores exissent quam
redirent. [2] Inuenimus autem apud commentarios etiam humanarum
antiquitatum paulatim humanum genus exuberasse, dum Aborigines uel uagi
uel extorres uel gloriosi quique occupant terras, ut Scythae Parthicas, ut
Temenidae Peloponnesum, ut Athenienses Asiam, ut Phryges Italiam, ut Phoenices
Africam, dum sollemnes etiam amigrationes, quas a)poiki/aj uocant, consilio exonerandae popularitatis in
alios fines examina gentis eractant. Nam et origines nunc in suis sedibus
permanent et alibi amplius gentilitatem fenerauerunt. [3] Certe
quidem ipse orbis in promptu est cultior de die et instructior pristino. Omnia
iam peruia, omnia nota, omnia negotiosa, solitudines famosas retro fundi
amoenissimi oblitterauenint, siluas arua domuerunt, feras pecora fugauerunt,
harenae seruntur, saxa panguntur, paludes eliquantur, tantae urbes quantae non
casae quondam. Iam nec insulae horrent nec scopuli terrent; ubique domus,
ubique populus, ubique respublica, ubique uita. [4] Summum testimonium
frequentiae humanae: onerosi sumus mundo, uix nobis elementa sufficiunt, et
necessitates artiores, et querellae apud omnes, dum iam nos natura non
sustinet. Reuera lues et fames et bella et uoragines ciuitatum pro remedio
deputanda, tamquam tonsura insolescentis generis humani; et tamen, cum eiusmodi
secures maximam mortalium uim semel caedant, nunquam restitutionem eius uiuos
ex mortuis reducentem post mille annos semel orbis expauit. Et hoc enim
sensibile fecisset aequa uis amissionis et restitutionis, si uiui ex mortuis
fierent. [5] Cur autem mille annis post et non statim ex mortuis uiui,
cum, si non statim supparetur quod erogatum, in totum absumi periclitetur
praeueniente restitutionem defectione, quia nec pariasset commeatus hic uitae
miliario tempori longe scilicet breuior et idcirco facilior ante extingui
quam redaccendi? Igitur quae hoc modo intercidisset, si uiui ex mortuis
fierent, quando non intercidit, non erit credendum uiuos ex mortuis fieri.
XXXI
[1] Iam uero si ex mortuis uiui, utique singuli ex singulis. Singulorum
ergo corporum animas ut singulas in singula corpora reuerti oportuerat. Porro
si et binae et trinae et quinae usque uno utero resumuntur, non erunt ex
mortuis uiui, quia non singuli ex singulis. Et hoc autem modo primordii forma
signatur, cum et nunc plures animae de una proferuntur. [2] Item cum
uaria aetate discedant animae, cur una reuertuntur? Omnes enim ab infantia
imbuuntur, qua infans reuertatur. Quale est autem, ut senex defunctus infans
reuertatur? Si decrescit foris anima retrograda aetate, quanto magis erat ut
progressior reuerteretur mille post annis, certe uel coaetanea suae mortis, ut
aeuum quod reliquisset iterum recepisset? [3] Sed etsi eaedem semper
reuoluerentur, licet non corporum quoque formas easdem, licet non fatorum
quoque sortes easdem, tamen uel ingeniorum et studiorum et affectionum
pristinas proprietates secum referre deberent, quoniam temere eaedem haberentur
carentes his per quae eaedem probarentur. Vnde scias, inquis, an ita quidem
fiat occulte, sed condicio miliarii aeui interimat facultatem recensendi, quia
ignotae tibi reuertuntur? Atquin scio non ita fieri, cum Pythagoran Euphorbum
mihi opponis. [4] Ecce enim Euphorbum militarem et bellicam animam satis
constat uel de ipsa gloria clipeorum consecratorum. Pythagoran uero tam residem
et inbellem, ut proelia tunc Graeciae uitans Italiae maluerit quietem
geometriae et astrologiae et musicae deuotus, alienus studio et affectu
Euphorbi. Sed et Pyrrhus ille fallendis piscibus agebat, Pythagoras contra
nec edendis, ut animalibus abstinens. Aethalides autem et Hermotimus
fabam quoque in pabulis communibus inruerat, Pythagoras uero ne per fabalia
quidem transeundum discipulis suis tradidit. [5] Quomodo ergo eaedem
animae recuperantur, quae nec ingeniis nec institutis iam nec uictibus
eaedem probabuntur? Iam nunc de tanto Graeciae censu quattuor solae animae
recensentur. Sed et quid utique de solo Graeciae censu, ut non ex omni gente et
ex omni aetate ac dignitate, ex omni denique sexu, et metempsychosis et
metensomatosis cotidie existant, cur solus Pythagoras alium atque alium se
recognoscat, non et ego? [6] Aut si priuilegium philosophorum est, et
utique Graecorum, quasi non et Scythae et Indi philosophentur, cur neminem se
retro meminit Epicurus, neminem Chrysippus, neminem Zeno, ne ipse quidem Plato,
quem forsitan Nestorem credidissemus ob mella facundiae?
XXXII
AD METEMPSYCHOSIS ET METENSOMATOSIS
[1] Sed enim Empedocles, quia se deum delirarat, idcirco, opinor,
dedignatus aliquem se heroum recordari, thamnus et piscis fui, inquit. Cur non magis
et pepo, tam insulsus, et chamaeleon, tam inflatus? Plane ut piscis, ne aliqua
sepultura conditiore putesceret, assum se maluit in Aetnam praecipitando. Atque
exinde in illo finita est metensomatosis, ut aestiua cena post assum.
[2] Perinde igitur et hic dimicemus necesse est aduersus portentosiorem
praesumptionem bestias ex hominibus et homines ex bestiis reuoluentem. Viderint
thamni, licebit et lapathi, ne plus ridere quam docere cogamur. Dicimus animam
humanam nullo modo in bestias posse transferri, etiamsi secundum philosophos ex
elementiciis substantiis censetur. [3] Siue enim ignis anima,
siue aqua, siue sanguis, siue spiritus, siue aer, siue lumen, recogitare
debemus contraria quaeque singulis speciebus animalia; igni quidem ea quae
rigent, colubros stelliones salamandras, etiam quaecumque de aemulo producentur
elemento, de aqua scilicet; perinde contraria aquae illa quae arida et
exsuccida: denique siccitatibus gaudent lucustae papiliunculi chamaeleontes;
item contraria sanguini quae carent purpura eius, cochleas uermiculos et
maiorem piscium censuum; spiritui uero contraria quae spirare non uidentur,
carentia pulmonibus et arteriis, culices formicas tineas et hoc genus
minutalia; item aeri contraria quae sernper subterraneum et subaquaneum uiuentia
carent haustu eius (res magis quam nomina noueris); item contraria lumini quae
caeca in totum uel solis tenebris habent oculos, talpas uesperugines noctuas.
Haec ut ex apparentibus et manifestis substantiis doceam. [4] Ceterum si
et atomos Epicuri tenerem et numeros Pythagorae uiderem et ideas Platonis
offenderem et entelechias Aristotelis occuparem, inuenirem fors his quoque
speciebus animalia quae nomine contrarietatis opponerem. Contendo enim ex
quacumque substantia supra dicta constitisset humana anima, non potuisse eam in
tam contraria unicuique substantiae animalia reformari et censum eis de sua
translatione conferre, a quibus excludi ac respui magis haberet quam admitti et
capi nomine huius primae contrarietatis, quae substantiui status diuersitatem
committit, tunc et reliquae per consequentem ordinem cuiusque naturae.
[5] Nam et sedes alias humana anima sortita est et uictus et instructus et
sensus et affectus et concubitus et fetus, item ingenia, tum opera gaudia
taedia uitia cupidines uoluptates ualetudines medicinas, suos postremo et uitae
modos et exitus mortis. [6] Quomodo igitur illa anima quae terris
inhaerebat, nullius sublimitatis, nullius profunditatis intrepida, ascensu
etiam scalarum fatigabilis, submersu etiam piscinarum strangulabilis, aeri
postea insultabit in aquila aut mari postea desultabit in anguilla? Quomodo
item pabulis liberalibus et delicatis atque curatis educata, non dico paleas,
sed spinas et agrestes amaritudines frondium et bestias sterquilinioram
[uermium], etiam uenena ruminabit, si in capram transierit uel in coturnicem,
immo et cadauerinam, immo et humanam, sui utique memor, in urso et leone? Sic
et cetera ad incongruentiam rediges. Ne singulis perorandis immoremur, ipsius
animae humanae quisquis modus, quaecumque mensura, quid faciet in amplioribus
longe uel minutioribus animalibus? Necesse est enim et corpus omne anima
compleri et animam omnem corpore obduci. Quomodo ergo anima hominis complebit
elephantum? Quomodo item obducetur in culice? Si tantum extendetur aut
contrahetur, profecto periclitabitur. [7] Et ideo adicio: si nulla ratione
capax est huiusmodi translationis in animalia nec modulis corporum nec ceteris
naturae suae legibus adaequantia, numquid ergo demutabitur secundum qualitates
generum et uitam eorum contrariam humanae uitae, facta et ipsa contraria
humanae per demutationem? Enimuero si demutationem capit amittens quod fuit,
non erit quae fuit; et si quae fuit non erit, soluta est metensomatosis, non
adscribenda scilicet ei animae quae, si demutabitur, non erit. Illius enim
metensomatosis dicetur quaecumque eam in suo statu permanendo pateretur.
[8] Igitur si nec mutari potest, ne non sit ipsa, nec permanere in statu,
quia contraria non capit, quaero adhuc causam aliquam fide dignam huiusmodi
translationis. Nam etsi quidam homines bestiis adaequantur pro qualitatibus
morum et ingeniorum et affectuum, quia et deus: assimilatus est, inquit,
homo inrationalibus iumentis, non ideo milui ex rapacibus fient et canes ex
spurcis et pantherae ex acerbis aut oues ex probis et hirundines ex garrulis et
columbae ex pudicis, quasi eadem substantia animae ubique naturam suam in
animalium proprietatibus repetat. Aliud est autem substantia, aliud natura
substantiae, siquidem substantia propria est rei cumsque, natura uero potest
esse communis. [9] Suscipe exemplum. Substantia est lapis, ferrum; duritia
lapidis et ferri natura substantiae est. Duritia communicat, substantia
discordat. Mollitia lanae, mollitia plumae: pariant naturalia earum,
substantiua non pariant. Sic et, si saeua bestia uel proba uocetur homo, sed
non eadem anima: nam et tunc naturae similitudo notatur, cum substantiae
dissimilitudo conspicitur. Ipsum enim quod hominem similem bestiae iudicas,
confiteris animam non eandem, similem dicendo, non ipsam. [10] Sic et
diuina pronuntiatio sapit, pecudibus adaequans hominem natura, non
substantia. Ceterum nec deus hominem hoc modo notasset et ipse, si pecudem de
substantia nosset.
XXXIII
[1] Etiam cum iudicii nomine uindicatur hoc dogma, quod animae humanae
pro uita et meritis genera animalium sortiantur, iugulandae quaeque in
occisoriis et subigendae quaeque in famulatoriis et fatigandae in operariis et
foedandae in immundis, perinde honorandae et diligendae et curandae et
appetendae in speciosissimis et probissimis et utilissimis et delicatissimis,
et hic dicam: si demutantur, non ipsae dispungentur quae merebuntur.
[2] Euacuabitur ratio iudicii, si meritorum deerit sensus. Deerit autem
sensus meritorum, si status uerterit animarum. Vertit autem status animarum, si
non eaedem perseuerauerint. Aeque si perseuerauerint in iudicium, quod et
Mercurius Aegyptius nouit, dicens animam digressam a corpore non refundi in
animam uniuersi, sed manere determinatam, uti rationem, inquit, patri reddat
eorum quae in corpore gesserit, uolo iudicii utique diuini iustitiam grauitatem
maiestatem dignitatem recensere, si non sublimiore fastigio praesidet humana
censura, pleniorutriusque sententiae honore, poenarum et gratiarum, seuerior in
ulciscendo et liberalior in largiendo. [3] Quid putas futuram animam
homicidae? Aliquod, credo, pecus lanienae et macello destinatum, ut perinde
iuguletur, quia et ipsa iugulauerit, perinde decorietur, quia et ipsa
despoliauerit, perinde in pabulum proponatur, quia et ipsa bestiis fecerit eos
quos in siluis et auiis trucidauerit. [4] Si ita iudicabitur, nonne illa
anima plus solacii quam supplicii relatura est, quod funus inter cocos
pretiosissimos inuenit, quod condimentis Apicianis et Lurconianis humatur, quod
mensis Ciceronianis infertur, quod lancibus splendidissimis Sullanis effertur,
quod exsequias conuiuium patitur, quod a coaequalibus deuoratur potius
quam a miluis et lupis, ut in hominis corpore tumulata et in suum genus
regressa resurrexisse uideatur, exsultans aduersus humana iudicia, si ea
experta est? [5] Namque illa sicarium uariis et exquisitis et iam praeter
naturam eruditis feris dissipant, et quidem uiuentem, immo facile nec morientem
curata mora finis ad plenitudinem poenae. Sed et si anima praefugerit ultimo
gladio, ne corpus quoque euaserit ferrum, nihilominus iugulo utroque confossis
costisque transfixis compensatio proprii facinoris exigitur. Inde in ignem datur,
ut et sepultura puniatur. Aliter denique non licet. Nec tamen tanta est rogi
cura, ut reliquias aliae bestiae inueniant; certe nec ossibus parcitur nec
cineribus indulgetur nuditate plectendis. [6] Tanta est apud homines
homicidii uindicta quanta ipsa quae uindicatur natura. Quis non praeferat
saeculi iustitiam, quam et apostolus non frustra gladio armatam contestatur,
quae pro homine saeuiendo religiosa est? Si ceterorum quoque scelerum mercedem
cogitemus, patibula et uiuicomburia et culleos et uncos et scopulos, cui non
expediat apud Pythagoran et Empedoclen sententiam pati? [7] Nam et qui
laboribus atque seruitiis puniendi in asinos utique et mulos recorporabuntur,
quantum sibi de pistrinis et aquilegis rotis gratulabuntur, si metallorum et
ergastulorum et operum publicorum ipsorumque carcerum, licet otiosorum,
recordentur! Perinde qui integre morati commendauerint iudici uitam, quaero
praemia, sed potius inuenio supplicia. Nimirum magna merces bonis in animalia
quaecumque restitui. [8] Pauum se meminit Homerus Ennio somniante;
sed poetis nec uigilantibus credam. Et si pulcherrimus pauus et quo uelit
colore cultissimus, sed tacent pennae, sed displicet uox, et poetae nihil aliud
quam cantare malunt. Damnatus est igitur Homeras in pauum, non honoratus. Plus
de saeculi remuneratione gaudebit, pater habitus liberalium disciplinarum, ut
malit famae suae ornamenta quam caudae. [9] Age nunc, ut poetae in pauos
uel in cycnos transeant, si uel cycnis decora uox est, quod animal indues uiro
iusto Aeaco? Quam bestiam integrae feminae Didoni? Quam uolucrem patientia,
quam pecudem sanctimonia, quem piscem innocentia sortientur? Omnia famula sunt
hominis, omnia subiecta, omnia mancipata. Si quid horum futurus est,
diminoratur illic ille cui ob merita uitae imagines, statuae et tituli,
honores publici, priuilegia rependuntur, cui curia, cui populus suffragiis
immolat. [10] O iudicia diuina post mortem humanis mendaciora,
contemptibilia de poenis, fastidibilia de gratiis, quae nec pessimi metuant nec
optimi cupiant, ad quae magis scelesti quam sancti quique properabunt, illi, ut
iustitiam saeculi citius euadant, isti, ut tardius eam capiant! Bene philosophi
docetis, utiliter suadetis leuiora post mortem supplicia uel praemia, cum, si
quod iudicium animas manet, grauius debet credi in dispunctione uitae quam in
administratione, quia nihil plenius quam quod extremius, nihil autem extremius
quam quod diuinius. [11] Deus itaque iudicabit plenius, quia extremius,
per sententiam aeternam tam supplicii quam refrigerii nec in bestias, sed
in sua corpora reuertentibus animabus, et hoc semel et in eum diem quem solus
pater nouit, ut pendula expectatione sollicitudo fidei probetur, semper diem
obseruans, dum semper ignorat, cotidie timens, quod cotidie sperat.
XXXIV
ADVERSVS OPINIONEM SIMONIS HERETICI
[1] Nulla quidem in hodiernum dementiae huiusmodi sententia erupit sub
nomine haeretico, quae humanas animas refingat in bestias, sed necessarie hanc
quoque speciem intulimus et exclusimus ut superioribus cohaerentem, quo perinde
in pauo retunderetur Homerus sicut in Pythagora Euphorbus atque ita hac etiam
metempsychosi siue metensomatosi repercussa illa rursus caederetur quae aliquid
haereticis sumministrauit. [2] Nam et Simon Samarites in actis apostolorum
redemptor spiritus sancti, posteaquam damnatus ab ipso cum pecunia sua in
interitum frustra fleuit, conuersus ad ueritatis expugnationem quasi pro
solacio ultionis, fultus etiam artis suae uiribus, ad praestrigias uirtutis
alicuius Helenam quandam Tyriam de loco libidinis publicae eadem pecunia
redemit, dignam sibi mercedem pro spiritu sancto; [3] et se quidem fingit
summum patrem, illam uero iniectionem suam primam, qua iniecerat angelos et
archangelos condere; huius eam propositi compotem exilisse de patre et in
inferiora desultasse atque illic praeuento patris proposito angelicas
potestates genuisse ignaras patris, artifices mundi huius; ab his non perinde
animo retentam, ne digressa ea alterius genimina uiderentur, et idcirco omni
contumeliae addictam, ut nusquam discedere depretiatam liberet, humanae
quoque formae succidisse uelut uinculis carnis coercendam; [4] ita multis
aeuis per alios atque alios habitus femininos uolutatam etiam illam Helenam
fuisse exitiosissimam Priamo et Stesichori postea oculis, quem excaecasset ob
conuicium carminis, dehinc reluminasset ob satisfactionem laudis; proinde
migrantem eam de corporibus in corpora postrema dedecoratione sub titulo
prostitisse Helenam uiliorem. Hanc igitur esse ouem perditam, ad quam
descenderit pater summus, Simon scilicet, et primum recuperata ea et reuecta,
nescio umeris an feminibus, exinde ad hominum respexerit salutem quasi per uindicatam
liberandorum ex illis angelicis potestatibus, quibus fallendis et ipse
configuratus aeque et hominibus hominem ementitus in Iudaea quidem filium, in
Samaria uero patrem gesserit. [5] O Helenam inter poetas et haereticos
laborantem, tunc adulterio, nunc stupro infamen, nisi quod de Troia gloriosius
eruitur quam de lupanari, mille nauibus de Troia, nec mille denariis forsitan
de lupanari. Erubesce, Simon, tardior in requirendo, inconstantior in
retrahendo. At Menelaus statim insequitur amissam, statim repetit ereptam,
decenni proelio extorquet, non latens, non fallens, non cauillabundus. Vereor,
ne ille magis pater fuerit qui circa Helenae recuperationem et uigilantius et
audentius et diutius laborauerit.
XXXV
AD CARPOCRATIS OPINIONEM
[1] Sed non tibi soli metempsychosis hanc fabulam instruxit: inde etiam
Carpocrates utitur, pariter magus, pariter fornicarius, etsi Helena minus.
Quidni? cum propter omnimodam diuinae et humanae disciplinae euersionem
constituendam recorporari animas asseuerauerit; nulli enim uitam istam rato
fieri, nisi uniuersis quae arguunt eam expunctis, quia non natura quid
malum habeatur, sed opinione. Itaque metempsychosin necessarie imminere, si non
in primo quoque uitae huius commeatu omnibus inlicitis satisfiat (scilicet
facinora tributa sunt uitae!), ceterum totiens animam reuocari habere quotiens
minus quid intulerit, reliquatricem delictorum, donec exsoluat nouissimum
quadrantem detrusa identidem in carcerem corporis. [2] Huc enim temperat
totam illam allegorian domini certis interpretationibus relucentem et primo
quidem simpliciter intellegendam. Nam et ethnicus homo aduersarius noster est,
incedens in eadem uia uitae communis. Ceterum oportebat nos de mundo exire, si
cum illis conuersari non liceret. Huic ergo boni animi praestes iubet (diligite
enim inimicos uestros, inquit, et orate pro maledicentibus uos), ne aliquo
commercio negotiorum iniuria prouocatus abstrahat te ad suum iudicem, et ad
custodiam delegatus ad exsolutionem totius debiti arteris. [3] Tum si in
diabolum transfertur aduersarii mentio ex obseruatione comitante, cum illo
quoque moneris eam inire concordiam quae deputetur ex fidei conuentione; pactus
es enim renuntiasse ipsi et pompae et angelis eius. Conuenit inter uos de isto.
Haec erit amicitia obseruatione sponsionis, ne quid eius postea resumas ex his
quae eierasti, quae illi reddidisti, ne te ut fraudatorem, ut pacti
transgressorem iudici deo obiciat, sicut eum legimus alibi sanctorum
criminatorem et de ipso etiam nomine diaboli delatorem, et iudex te tradat
angelo exsecutionis, et ille te in carcerem mandet infernum, unde non
dimittaris nisi modico quoque delicto mora resurrectionis expenso. Quid his
sensibus aptius? Quid his interpretationibus uerius? [4] Ceterum ad
Carpocraten: si omnium facinorum debitrix anima est, quis erit inimicus et
aduersarius eius intellegendus? Credo, mens melior, quae illam in aliquid
innocentiae inpegerit adigendam rursus ac rursus in corpus, donec in nullo rea
deprehendatur bonae uitae. Hoc est ex malis fructibus bonam arborem intellegi,
id est, ex pessimis praeceptis doctrinam ueritatis agnosci. [5] Spero
huiusmodi haereticos Heliae quoque inuadere exemplum, tamquam in Iohanne sic
repraesentati, ut metempsychosi patrocinetur pronuntiatio domini: Helias iam
uenit, et non cognouerunt eum, et alibi: et si uultis audire, hic est Helias,
qui uenturus est. Numquid ergo et Iudaei ex opinione Pythagorica consulebant
Iohannem: tu es Helias? et non ex praedicatione diuina: et ecce mittam uobis
Helian Thesbiten? [6] Sed enim metempsychosis illorum reuocatio est animae
iam pridem morte functae et in aliud corpus iteratae, (6) Helias autem non ex
decessione uitae, sed ex translatione uenturus est, nec corpori restituendus,
de quo non est exemptus, sed mundo reddendus, de quo est translatus, non ex
postliminio uitae, sed ex supplemento prophetiae, idem et ipse, et sui nominis
et sui hominis. Sed quomodo Helias Johannes? Habes angeli uocem: et ipse,
inquit, praecedet coram populo in uirtute et in spiritu Heliae, non in anima
eius nec in carne. Hae enim substantiae sui cuiusque sunt hominis,
spiritus uero et uirtus extrinsecus conferuntur ex dei gratia; ita et
transferri in alteram possunt ex dei uoluntate, ut factum est retro de Mosei
spiritu.
XXXVI
DE SEXU ANIMAE ET CARNIS PARITER ORIENTE
[1] In has quaestiones inde, opinor, excessimus quo nunc reuertendum
est. Constitueramus animam in ipso et ex ipso seri homine et unum esse a
primordio semen, sicut et carnis, in totum generis examen, propter aemulas
scilicet opiniones philosophorum et haereticorum et illum sermonem Platonis
ueternosum. Nunc ordinem sequentium exinde tractatuum teximus. [2] Anima
in utero seminata pariter cum carne pariter cum ipsa sortitur et sexum, ita
pariter, ut in causa sexus neutra substantia teneatur. Si enim in seminibus
utriusque substantiae aliquam intercapedinem eorum conceptus admitteret, ut aut
caro aut anima prior seminaretur, esset etiam sexus proprietatem alteri
substantiae adscribere per temporalem intercapedinem seminum, ut aut caro
animae aut anima carni insculperet sexum, [3] quoniam et Apelles, non
pictor, sed haereticus, ante corpora constituens animas uiriles ac muliebres,
sicut a Philumena didicit, utique carnem ut posteriorem ab anima facit accipere
sexum. Et qui animam post partum carni superducunt utique ante formatae, marem
aut feminam de carne sexum praeiudicant animae. [4] Vtriusque autem
substantiae indiscreta semina et unita suffusio eorum communem subeunt generis
euentum, qua lineas duxerit quaecumque illa est ratio naturae. Certe et hic se
primordiorum forma testatur, cum masculus temperius effingitur (prior enim
Adam), femina aliquanto serius (posterior enim Eua). Ita diu caro informis
est, qualis ex Adae latere decerpta est, animal tamen et ipsa iam, quia et
illam tunc Adae portionem animam agnoscam. Ceterum et ipsam dei afflatus
animasset, si non ut carnis, ita et animae ex Adam tradux fuisset in femina.
XXXVII
DE AETATE ANIMAE
[1] Omnem autem hominis in utero serendi struendi fingendi paraturam aliqua
utique potestas diuinae uoluntatis ministra modulatur, quamcumque illam
rationem agitare sortita. Haec aestimando etiam superstitio Romana deam finxit
Alemonam alendi in utero fetus et Nonam et Decimam a sollicitioribus mensibus
et Partulam, quae partum gubernet, et Lucinam, quae producat in lucem. Nos
officia diuina angelos credimus. [2] Ex eo igitur fetus in utero homo, a
quo forma completa est. Nam et Mosei lex tunc aborsus reum talionibus iudicat,
cum iam hominis est causa, cum iam illi uitae et mortis status deputatur, cum
et fato iam inscribitur, etsi adhuc in matre uiuendo cum matre plurimum
communicat sortem. [3] Dicam aliquid et de temporibus animae nascentis, ut
ordinem decurram. Legitima natiuitas ferme decimi mensis ingressus est. Qui
numeros ratiocinantur, et decurialem numerum ut exinde reliquorum parentem
colunt, denique perfectorem natiuitatis humanae. [4] Ego ad deum potius
argumentabor hunc modum temporis, ut decem menses decalogo magis inaugurent
hominem, ut tanto temporis numero nascamur quanto disciplinae numero renascimur.
Sed et cum septimo mense natiuitas plena est facilius quam octauo, honorem
sabbati agnoscam, ut quo die dedicata est dei conditio, eo mense interdum
producatur dei imago. Concessum est properare natiuitati et tamen idonee
occurrere in hebdomadem, in auspicia resurrectionis et requietis et regni. Ideo
ogdoas nos non creat; tunc enim nuptiae non erunt. [5] Societatem carnis
atque animae iamdudum commendauimus a congregatione seminum ipsorum usque ad
figmenti perfectionem; perinde nunc et a natiuitate defendimus, inprimis quod
simul crescunt, sed diuisa ratione pro generum condicione, caro modulo,
anima ingenio, caro habitu, anima sensu. Ceterum animam substantia crescere
negandum est, ne etiam decrescere substantia dicatur atque ita et defectura
credatur; sed uis eius, in qua naturalia peculia consita retinentur, saluo
substantiae modulo, quo a primordio inflata est, paulatim cum carne producitur.
[6] Constitue certum pondus auri uel argenti, rudem adhuc massam:
collectus habitus est illi et futuro interim minor, tamen continens intra
lineam moduli totum quod natura est auri uel argenti. Dehinc cum in laminam
massa laxatur, maior efficitur initio suo per dilatationem ponderis certi, non
per adiectionem, dum extenditur, non, dum augetur; etsi sic quoque augetur, dum
extenditur: licet enim habitu augeri, cum statu non licet. [7] Tunc et
splendor ipse prouehitur auri uel argenti, qui fuerat quidem et in massa, sed
obscurior, non tamen nullus. Tunc et alii atque alii habitus accedunt pro
facilitate materiae, qua duxerit eam qui aget, nihil conferens modulo nisi
effigiem. Ita et animae crementa reputanda, non substantiua, sed prouocatiua.
XXXVIII
DE CIBIS QVOMODO AD ANIMAM PERTINEANT
[1] Quamquam autem et retro praestruxerimus, omnia naturalia animae
ipsi substantiae inesse pertinentia ad sensum et intellectum ex ingenito animae
censu, sed paulatim per aetatis spatia procedere et uarie per accidentia
euadere pro artibus, pro institutis, pro locis, pro dominatricibus
potestatibus, quod tamen faciat ad carnis animaeque propositam nunc societatem,
pubertatem quoque animalem cum carnali dicimus conuenire pariterque et
illam suggestu sensuum et istam processu membrorum exsurgere a quarto decimo
fere anno, non quia Asclepiades inde sapientiam supputat, nec quia iura ciuilia
abhinc agendis rebus attemperant, sed quoniam et haec a primordio ratio est.
[2] Si enim Adam et Eua ex agnitione boni et mali pudenda tegere
senserunt, ex quo id ipsum sentimus, agnitionem boni et mali profitemur. Ab his
autem annis et suffusior et uestitior sexus est, et concupiscentia oculis
arbitris utitur et communicat placitum et intellegit quae sint et fines suos ad
instar ficulneae contagionis prurigine accingit et hominem de paradiso
integritatis educit, exinde scabida etiam in ceteras culpas et delinquendi non
naturales, cum iam non ex instituto naturae, sed ex uitio. [3] Ceterum
proprie naturalis concupiscentia unica est alimentorum solummodo, quam deus et
in primordio contulit: ex omni ligno, inquit, edetis, et secundae post diluuium
geniturae supermensus est: ecce dedi uobis omnia in escam tamquam olera faeni,
prospectam non tam animae quam carni, etsi propter animam. Auferenda est enim
argumentatoris occasio, qui quod anima desiderare uideatur alimenta, hinc
quoque mortalem eam intellegi cupit, quae cibis sustineatur, denique derogatis
eis euigescat, postremo subtractis intercidat. [4] Porro non solum
proponendum est quisnam ea desideret, sed et cui; et si propter se, sed et cur
et quando et quonam usque; tum quod aliud natura desideret, aliud
necessitate, aliud secundum proprietatem, aliud in causam. Desiderabit igitur
cibos anima sibi quidem ex causa necessitatis, carni uero ex natura
proprietatis. Certe enim domus animae caro est, et inquilinus carnis anima. [5] Desiderabit
itaque inquilinus ex causa et necessitate huius nominis profutura domui toto
inquilinatus sui tempore, non ut ipse substruendus nec ut ipse loricandus nec
ut ipse tibicinandus, sed tantummodo continendus, quia non aliter contineri
possit quam domo fulta. [6] Alioquin licebit animae dilapsa domo ex
destitutione priorum subsidiorum incolumi abire, habenti sua firmamenta et
propriae condicionis alimenta, immortalitatem rationalitatem sensualitatem
intellectualitatem arbitrii libertatem.
XXXIX
[1] Quae omnia natiuitus animae conlata idem, qui in primordio inuidit,
nunc quoque obumbrat atque deprauat, quominus aut ultro prospiciantur aut qua
oportet administrentur. [NVLLAM FERE ANIMAM SINE DAEMONIO ESSE.] Cui enim
hominum non adhaerebit spiritus nequam ab ipsa etiam ianua natiuitatis animas
aucupabundus, uel qua inuitatus tota illa puerperii superstitione? [2] Ita
omnes idololatria obstetrice nascuntur, dum ipsi adhuc uteri infulis apud idola
confectis redimiti genimina sua daemoniorum candidata profitentur, dum in partu
Lucinae et Dianae eiulatur, dum per totam hebdomadem Iunoni mensa proponitur,
dum ultima die Fata Scribunda aduocantur, dum prima etiam constitutio infantis
super terram Statinae deae sacrum est. [3] Quis non exinde aut totum filii
caput reatui uouet aut aliquem excipit crinem aut totum nouacula prosecat aut
sacrificio obligat aut sacro obsignat, pro gentica, pro auita, pro publica aut
priuata deuotione? Sic igitur et Socraten puerum adhuc spiritus daemonicus
inuenit; sic et omnibus genii deputantur, quod daemonum nomen est. Adeo nulla
ferme natiuitas munda est, utique ethnicorum. [4] Hinc enim et apostolus
ex sanctificato alterutro sexu sanctos procreari ait, tam ex seminis
praerogatiua quam ex institutionis disciplina. Ceterum, inquit, immundi
nascerentur, quasi designatos tamen sanctitatis ac per hoc etiam salutis
intellegi uolens fidelium filios, ut huius spei pignore matrimoniis, quae
retinenda censuerat, patrocinaretur. Alioquin meminerat dominicae definitionis:
nisi quis nascetur ex aqua et spiritu, non inibit in regnum dei, id est, non
erit sanctus.
XL
QVOMODO CARO PECCATRIX DICATVR
[1] Ita omnis anima eo usque in Adam censetur, donec in Christo
recenseatur, tamdiu immunda, quamdiu recenseatur, peccatrix autem, quia
immunda, recipiens ignominiam et carnis ex societate. [2] Nam etsi caro
peccatrix, secundum quam incedere prohibemur, cuius opera damnantur
concupiscentis aduersus spiritum, ob quam carnales notantur, non tamen suo
nomine caro infamis. Neque enim de proprio sapit quid aut sentit ad suadendam
uel imperandam peccatelam. Quidni? quae ministerium est, et ministerium non
quale seruus uel minor amicus, animalia nomina, sed quale calix uel quid aliud
eiusmodi corpus, non anima. Nam et calix ministerium sitientis est; nisi tamen
qui sitit calicem sibi accommodarit, nihil calix ministrabit. [3] Adeo
nulla proprietas hominis in choico, nec ita caro homo tamquam alia uis animae
et alia persona, sed res est alterius plane substantiae et alterius
condicionis, addicta tamen animae ut suppellex, ut instrumentum in officia
uitae. Caro igitur increpatur in scripturis, quia nihil anima sine carne in
operatione libidinis gulae uinulentiae saeuitiae idololatriae ceterisque
carnalibus non sensibus, sed effectibus. [4] Denique sensus delictorum
etiam sine effectibus imputari solent animae. Qui uiderit ad
concupiscentiam, iam adulterauit in corde. Ceterum quid caro sine anima perinde
in operatione probitatis iustitiae tolerantiae pudicitiae? Porro quale est, ut
cui nec bona documenta propria subscribas, ei crimina adpingas? Sed ea per quam
delinquitur conuenitur, ut illa a qua delinquitur oneretur, etiam in ministerii
accusationem. Grauior inuidia est in praesidem, cum officia pulsantur; plus
caeditur qui iubet, quando nec qui obsequitur excusatur.
XLI
DE MALO ET BONO ANIMAE
[1] Malum igitur animae, praeter quod ex obuentu spiritus nequam
superstruitur, ex originis uitio antecedit, naturale quodammodo. Nam, ut
diximus, naturae corruptio alia natura est, habens suum deum et patrem, ipsum
scilicet corruptionis auctorem, ut tamen insit et bonum animae, illud
principale, illud diuinum atque germanum et proprie naturale. [2] Quod
enim a deo est, non tam extinguitur quam obumbratur. Potest enim obumbrari,
quia non est deus, extingui non potest, quia a deo est. Itaque sicut lumen
aliquo obstaculo impeditum manet, sed non comparet, si tanta densitas obstaculi
fuerit, ita et bonum in anima a malo oppressum pro qualitate eius aut in totum
uacat occulta salute aut qua datur radiat inuenta libertate. [3] Sic
pessimi et optimi quidam, et nihilominus unum omnes animae genus; sic et in
pessimis aliquid boni et in optimis nonnihil pessimi. Solus enim deus sine
peccato et solus homo sine peccato Christus, quia et deus Christus. Sic et
diuinitas animae in praesagia erumpit ex bono priore et conscientia dei in
testimonium prodit: 'deus bonus' et 'deus uidet' et 'deo commendo'. Propterea
nulla anima sine crimine, quia nulla sine boni semine. [4] Proinde
cum ad fidem peruenit reformata per secundam natiuitatem ex aqua et superna
uirtute, detracto corruptionis pristinae aulaeo totam lucem suam conspicit.
Excipitur etiam a spiritu sancto, sicut in pristina natiuitate a spiritu
profano. Sequitur animam nubentem spiritui caro, ut dotale mancipium, et iam
non animae famula, sed spiritus. O beatum conubium, si non admiserit
adulterium!
XLII
DE MORTE
[1] De morte iam superest, ut illic materia ponat, ubi ipsa anima
consummat. Quamquam Epicurus uulgari satis opinione negarit mortem ad nos
pertinere. Quod enim dissoluitur, inquit, sensu caret; quod sensu caret, nihil
ad nos. Dissoluitur autem et caret sensu non ipsa mors, sed homo qui eam
patitur. At ille ei dedit passionem, cuius est actio. Quodsi hominis est pati
mortem dissolutricem corporis et peremptricem sensus, quam ineptum, ut tanta
uis ad hominem non pertinere dicatur! [2] Multo coactius Seneca post
mortem, ait, omnia finiuntur, etiam ipsa. Hoc si ita est, iam et mors ad
semetipsam pertinebit, si et ipsa finitur; eo magis ad hominem, in quo inter
omnia finiendo et ipsa finitur. Mors nihil ad nos, ergo et uita nihil ad nos.
Si enim quo dissoluimur praeter nos, etiam quo compingimur extra nos. Si
ademptio sensus nihil ad nos, nec adeptio sensus quicquam ad nos. [3] Sed
mortem quoque interimat qui et animam; a nobis ut de postuma uita et de alia
prouincia animae, ita de morte tractabitur, ad quam uel ipsi pertinemus, si ad
nos illa non pertinet. Denique nec speculum eius somnus aliena materia est.
XLIII
DE SOMNO
[1] De somno prius disputemus, post, mortem qualiter anima
decurrat. Non utique extranaturale est somnus, ut quibusdam philosophis placet,
cum ex his eum deputant causis quae praeter naturam haberi uidentur.
[2] Stoici somnum resolutionem sensualis uigoris affirmant, Epicurei
deminutionem spiritus animalis, Anaxagoras cum Xenophane defetiscentiam,
Empedocles et Parmenides refrigerationem, Strato segregationem consati
spiritus, Democritus indigentiam spiritus, Aristoteles marcorem circumcordialis
caloris. Ego me nunquam ita dormisse praesumo, ut ex his aliquid agnoscam.
Neque enim credendum est defetiscentiam esse somnum, contrarium potius
defetiscentiae, quam scilicet tollit, siquidem homo somno magis reficitur quam
fatigatur. Porro nec semper ex fatigatione concipitur somnus, et tamen cum ex
illa est, illa iam non est. [3] Sed nec refrigescentiam admittam aut
marcorem aliquem caloris, cum adeo corpora somno concalescant et dispensatio
ciborum per somnum non facile procederet calore properabili et rigore
tardabili, si somno refrigeraremur. Plus est, quod etiam sudor digestionis
aestuantis est index. Denique concoquere dicimur, quod caloris, non frigoris
operatio est. [4] Perinde deminutionem animalis spiritus aut indigentiam
spiritus aut segregationem consati spiritus immortalitas animae non sinit
credi. Perit anima, si minoratur. [5] Superest, si forte, cum Stoicis
resolutionem sensualis uigoris somnum determinemus, quia corporis solius
quietem procuret, non et animae. Animam enim ut semper mobilem et semper
exercitam nunquam succidere quieti, alienae scilicet a statu immortalitatis;
nihil enim immortale finem operis sui admittit, somnus autem finis est operis.
Denique corpori, cui mortalitas competit, ei soli quies finem operis
adulatur. [6] Qui ergo de somni naturalitate dubitabit, habet quidem
dialecticos in dubium deducentes totam naturalium et extranaturalium
discretionem, ut et quae putauerit citra naturam esse naturae uindicari sciat
posse, a qua ita esse sortita sunt, ut citra eam haberi uideantur, et utique
aut natura omnia aut nulla natura; apud nos autem id poterit audiri quod dei
contemplatio suggerit, auctoris omnium de quibus quaeritur. [7] Credimus
enim, si quid est natura, rationale aliquod opus dei esse. Porro somnum ratio
praeit, tam aptum, tam utilem, tam necessarium, ut absque illo nulla anima
sufficiat, recreatorem corporum, redintegratorem uirium, probatorem
ualetudinum, pacatorem operum, medicum laborum, cui legitime fruendo dies
cedit, nox legem facit auferens rerum etiam colorem. Quodsi uitale salutare
auxiliare somnus, nihil eiusmodi non rationale, nihil non naturale, quod
rationale. [8] Sic et medici omne contrarium uitali salutari auxiliari
extra naturales cardines relegant. Nam et aemulas somno ualetudines,
phreneticam atque cardiacam, praeter naturam iudicando naturalem somnum
praeiudicauenint; etiam in lethargo non naturalem notantes testimonio naturali
respondent, cum in suo temperamento est. Omnis enim natura aut defraudatione
aut enormitate rescinditur, proprietate mensurae conseruatur. Ita naturale erit
statu, quod non naturale effici potest decessu uel excessu. [9] Quid, si
et esum et potum de naturae sortibus eximas? Nam et in his plurima somni
praeparatura est. Certe his a primordio naturae suae homo inbutus est. Si apud
deum discas, ille fons generis, Adam, ante ebibit soporem quam sitiit quietem,
ante dormiit quam laborauit, immo quam et edit, immo quam et profatus est,
ut uideant naturalem indicem somnum omnibus naturalibus principaliorem.
[10] Inde deducimur etiam imaginem mortis iam tunc eum recensere. Si enim
Adam de Christo figuram dabat, somnus Adae mors erat Christi dormituri in
mortem, ut de iniuria perinde lateris eius uera mater uiuentium figuraretur
ecclesia. Ideo et somnus tam salutaris, tam rationalis etiam in publicae et
communis iam mortis effingitur exemplar. [11] Voluit enim deus, et alias
nihil sine exemplaribus in sua dispositione molitus, paradigmate Platonico
plenius humani uel maxime initii ac finis lineas cotidie agere nobiscum, manum
porrigens fidei facilius adiuuandae per imagines et parabolas sicut sermonum,
ita et rerum. Proponit igitur tibi corpus amica ui soporis elisum, blanda
quietis necessitate prostratum, immobile situ, quale ante uitam iacuit et quale
post uitam iacebit, ut testationem plasticae et sepulturae, expectans animam
quasi nondum conlatam et quasi iam ereptam. [12] Sed et illa sic patitur,
ut alibi agere uideatur, dissimulatione praesentiae futuram absentiam ediscens
(de Hermotimo sciemus), et tamen interim somniat: unde tunc somnia? Nec
quiescit nec ignauescit omnino nec naturam immortalitatis seruam soporis
addicit. Probat se mobilem semper; terra mari peregrinatur negotiatur agitatur
laborat ludit dolet gaudet, licita atque inlicita persequitur, ostendit quod
sine corpore etiam plurimum possit, quod et suis instructa sit membris, sed
nihilominus necessitatem habeat rursus corporis agitandi. Ita cum euigilauerit
corpus, redditum officiis eius resurrectionem mortuorum tibi affirmat.
Haec erit somni et ratio naturalis et natura rationalis. Etiam per imaginem
mortis fidem initiaris, spem meditaris, discis mori et uiuere, discis uigilare,
dum dormis.
XLIV
DE HERMOTIMO
[1] Ceterum de Hermotimo. Anima, ut aiunt, in somno carebat, quasi per
occasionem uacaturi hominis proficiscente de corpore. Vxor hoc prodidit.
Inimici dormientem nacti pro defuncto cremauerunt. Regressa anima tardius,
credo, homicidium sibi imputauit. Ciues Clazomenii Hermotimum templo
consolantur. Mulier non adit ob notam uxoris. [2] Quorsum istud? Ne, quia
facile est uulgo existimare secessionem animae esse somnum, hoc quoque
Hermotimi argumento credulitas subornetur. Genus fuerat grauioris aliquanto
soporis, ut de incubone praesumptio est uel de ea ualetudinis labe quam Soranus
opponit excludens incubonem, aut tale quid uitii quod etiam Epimeniden in fabulam
impegit quinquaginta paene annos somniculosum. Sed et Neronem Suetonius et
Thrasymeden Theopompus negant unquam somniasse, nisi uix Neronem in ultimo
exitu post pauores suos. [3] Quid, si et Hermotimus ita fuit, ut otium
animae nihil operantis in somnis diuortium crederetur? Omnia magis coniectes
quam istam licentiam animae sine morte fugitiuae, et quidem ex forma continuam.
Si enim tale quid semel accidere dicatur, ut deliquium solis aut lunae, ita et
animae, sane persuaderer deuinitus factum; congruere enim hominem seu moneri
seu terreri a deo, uelut fulgure rapido, momentaneae mortis ictu ---- si non
magis [ in proximo esset somnium credi, quod uigilanti potius accidere deberet,
si non somnium magis credi oporteret.
XLV
DE SOMNIS
[1] Tenemur hic de somniis quoque Christianam sententiam expromere, ut
de accidentibus somni et non modicis iactationibus animae, quam ediximus
negotiosam et exercitam semper ex perpetuitate motationis, quod diuinitatis et
immortalitatis est ratio. Igitur cum quies corporibus euenit, quorum solacium
proprium est, uacans illa a solacio alieno non quiescit et, si caret opera
membrorum corporalium, suis utitur. [2] Concipe gladiatorem sine armis uel
aurigam sine curriculis, gesticulantes omnem habitum artis suae atque conatum: pugnatur,
certatur, sed uacua iactatio est. Nihilominus tamen fieri uidentur quae fieri
tamen non uidentur; actu enim fiunt, effectu uero non fiunt. [3] Hanc uim
ecstasin dicimus, excessum sensus et amentiae instar. Sic et in primordio
somnus cum ecstasi dedicatus: et misit deus ecstasin in Adam et dormiit. Somnus
enim corpori prouenit in quietem, ecstasis animae accessit aduersus quietem, et
inde iam forma somnum ecstasi miscens et natura de forma. [4] Denique et
oblectamur et contristamur et conterremur in somniis, quam affecte et anxie,
passibiliter, cum in nullo permoueremur, a uacuis scilicet imaginibus, si
compotes somniaremus. Denique et bona facta gratuita sunt in somnis et delicta
secura; non magis enim ob stupri uisionem damnabimur quam ob martyrii
coronabimur. [5] Et quomodo, inquis, memor est somniorum anima, scilicet
quam compotem esse non licet? Hoc erit proprietas amentiae huius, quia non fit
ex corruptela bonae ualetudinis, sed ex ratione naturae; nec enim
exterminat, sed auocat mentem. Aliud est concutere, aliud mouere, aliud
euertere, aliud agitare. [6] Igitur quod memoria suppetit, sanitas mentis
est; quod sanitas mentis salua memoria stupet, amentiae genus est. Ideoque non
dicimur furere, sed somniare; ideo et prudentes, si quando, sumus. Sapere enim
nostnim licet obumbretur, non tamen extinguitur, nisi quod et ipsum potest
uideri uacare tunc, ecstasin autem hoc quoque operari de suo proprio, ut
sic nobis sapientiae imagines inferat, quemadmodum et erroris.
XLVI
[1] Ecce rursus urgemur etiam de ipsorum somniorum retractatu quibus
anima iactatur exprimere. Et quando perueniemus ad mortem? Et hic dixerim: cum
deus dederit; nullae longae morae eius quod eueniet. [2] Vana in totum
somnia Epicurus iudicauit liberans a negotiis diuinitatem et dissoluens ordinem
rerum et in passiuitate omnia spargens, ut euentui exposita et fortuita. Porro
si ita est, ergo erit aliquis et ueritatis euentus, quia non capit solam eam
euentui omnibus debito eximi. Homerus duas portas diuisit somniis, corneam
ueritatis, fallaciae eburneam; respicere est enim, inquiunt, per cornu, ebur
autem caecum est. [3] Aristoteles maiorem partem mendacio reputans
agnoscit et uerum. Telmessenses nulla somnia euacuant, imbecillitatem
coniectationis incusant. Quis autem tam extraneus humanitatis, ut non aliquam
aliquando uisionem fidelem senserit? Pauca de insignioribus perstringens
Epicuro pudorem imperabo. [4] Astyages Medorum regnator quod filiae
Mandanae adhuc uirginis uesicam in diluuionem Asiae fluxisse somnio uiderit, Herodotus
refert; item anno post nuptias eius ex isdem locis uitem exortam toti
Asiae incubasse. Hoc etiam Charon Lampsacenus Herodoto prior tradit. Qui filium
eius tanto operi interpretati sunt, non fefellerunt, siquidem Asiam Cyrus et
mersit et pressit. [5] Philippus Macedo nondum pater Olympiadis uxoris
naturam obsignasse uiderat anulo: leo erat signum; crediderat praeclusam
genituram, opinor, quia leo semel pater est. Aristodemus uel Aristophon
coniectans immo nihil uacuum obsignari, filium, et quidem maximi impetus,
portendi. Alexandrum qui sciunt, leonem anuli recognoscunt. Ephorus scribit.
[6] Sed et Dionysii Siciliae tyrannidem Himeraea quaedam somniauit.
Heraclides prodidit. Et Seleuco regnum Asiae Laodice mater nondum eum enixa
praeuidit. Euphorion pro mulgauit. Mithridaten quoque ex somnio Ponti potitum a
Strabone cognosco, et Baraliren Illyricum a Molossis usque Macedoniam ex somnio
dominatum de Callisthene disco. [7] Nouerunt et Romani ueritatis huiusmodi
somnia. Reformatorem imperii, puerulum adhuc et priuatum loci, et Iulium
Octauium tantum et sibi ignotum Marcus Tullius iam et Augustum et ciuilium
turbinum sepultorem de somnio norat. In Vitelliis commentariis conditum est.
[8] Nec haec sola species erit summarum praedicatrix potestatum, sed et periculorum
et exitiorum: ut cum Caesar in praelio perduellium Bruti et Cassii Philippis
aeger, alias maius tamen discrimen ab hostibus relaturus, de Artorii uisione
destituto tabernaculo euadit; ut cum Polycrati Samio filia crucem prospicit de
solis unguine et lauacro Iouis. [9] Reuelantur et honores et ingenia
per quietem, praestantur et medellae, produntur et furta, conferuntur et
thesauri. Ciceronis denique dignitatem paruuli etiamnunc gerula iam sua
inspexerat. Cycnus de sinu Socratis demulcens homines discipulus Plato est.
Leonymus pyctes ab Achille curatur in somniis. Coronam auream cum ex arce
Athenae perdidissent, Sophocles tragicus somniando redinuenit. Neoptolemus
tragoedus apud Rhoeteum Troiae sepulcrum Aiacis monitus in somnis ab ipso
ruina liberat, et cum lapidum senia deponit, diues inde auro redit.
[10] Quanti autem commentatores et affirmatores in hanc rem? Artemon
Antiphon Strato Philochorus Epicharmus Serapion Cratippus Dionysius Rhodius
Hermippus, tota saeculi litteratura. Solum, si forte, ridebo qui se existimauit
persuasurum, quod prior omnibus Saturnus somniarit, nisi si et prior omnibus
uixit. Aristoteles, ignosce ridenti. [11] Ceterum Epicharmus etiam summum
apicem inter diuinationes somniis extulit cum Philochoro Atheniensi. Nam et oraculis
hoc genus stipatus est orbis, ut Amphiarai apud Oropum, Amphilochi apud Mallum,
Sarpedonis in Troade, Trophonii in Boeotia, Mopsi in Cilicia, Hermionae in
Macedonia, Pasiphaae in Laconica. Cetera cum suis et originibus et ritibus et
relatoribus, cum omni deinceps historia somniorum, Hermippus Berytensis
quinione uoluminum satiatissime exhibebit. Sed et Stoici deum malunt
prouidentissimum humanae institutioni inter cetera praesidia diuinatricum
artium et disciplinarum somnia quoque magis indidisse, peculiare solacium
naturalis oraculi. [12] Haec quantum ad fidem somniorum a nobis
quoque consignandam et aliter interpretandam. Nam de oraculis etiam ceteris,
apud quae nemo dormitat, quid aliud pronuntiabimus quam daemonicam esse
rationem eorum spirituum qui iam tunc in ipsis hominibus habitauerint uel
memorias eorum affectauerint ad omnem malitiae suae scenam, in ista aeque
specie diuinitatem mentientes eademque industria etiam per beneficia fallentes
medicinarum et admonitionum, praenuntiationum, quo magis laedant iuuando, dum
per ea quae iuuant ab inquisitione uerae diuinitatis abducunt ex insinuatione
falsae? [13] Et utique non clausa uis est nec sacrariorum
circumscribitur terminis; uaga et peruolatica et interim libera est. Quo nemo
dubitauerit domus quoque daemoniis patere nec tantum in adytis, sed in
cubiculis homines imaginibus circumueniri.
XLVII
[1] Definimus enim a daemoniis plurimum incuti somnia, etsi interdum
uera et gratiosa, sed, de qua industria diximus, affectantia atque captantia,
quanto magis uana et frustratoria et turbida et ludibriosa et immunda. Nec
mirum, si eorum sunt imagines quorum et res. [2] A deo autem, pollicito
scilicet et gratiam spiritus sancti in omnem carnem et sicut prophetaturos, ita
et somniaturos seruos suos et ancillas suas, ea deputabuntur quae ipsi gratiae
comparabuntur, si qua honesta sancta prophetica reuelatoria aedificatoria
uocatoria, quorum liberalitas soleat et in profanos destillare, imbres etiam et
soles suos peraequante deo iustis et iniustis, siquidem et Nabuchodonosor
diuinitus somniat et maior paene uis hominum ex uisionibus deum discunt. Sicut
ergo dignatio dei et in ethnicos, ita et temptatio mali et in sanctos, a quibus
nec interdiu absistit, ut uel dormientibus obrepat qua potest, si uigilantibus
non potest. [3] Tertia species erunt somnia quae sibimet ipsa anima
uidetur inducere ex intentione circumstantiarum. Porro quam non est ex arbitrio
somniare (nam et Epicharmus ita sentit), quomodo ipsa erit sibi causa alicuius
uisionis? Num ergo haec species naturali formae relinquenda est seruans animae
etiam in ecstasi res suas perpeti? [4] Ea autem, quae neque a deo neque a
daemonio neque ab anima uidebuntur accidere, et praeter opinionem et praeter
interpretationem et praeter enarrationem facultatis, ipsi proprie ecstasi et
rationi eius separabuntur.
XLVIII
[1] Certiora et colatiora somniari affirmant sub extimis noctibus,
quasi iam emergente animarum uigore prodacto sopore. Ex temporibus autem anni
uerno magis quieta, quod aestas dissoluat animas et hiems quodammodo obduret et
autumnus, temptator alias ualetudinum, succis pomorum uinosissimis diluat.
[2] Item ex ipsius quietis situ, si neque resupina neque dextero latere
decumbat neque conresupinatis internis, quasi refusis loculis, statio sensuum
fluitet aut conpressa iecoris sagina <sedes turbata> sit mentis. Sed haec
ingeniose aestimari potius quam constanter probari putem, etsi Plato est qui ea
aestimauit; et fortassean casu procedant. Alioquin ex arbitrio erunt somnia, si
dirigi poterunt. [3] Nam quod et de cibis distinguendis uel derogandis
nunc praesumptio nunc superstitio disciplinam somniis praescribit, examinandum
est: superstitio, ut cum apud oracula incubaturis ieiunium indicitur, ut
castimoniam inducat, praesumptio, ut cum Pythagorici ob hanc quoque speciem
fabam respuunt onerosum et inflatui pabulum. Atquin trina illa cum Daniele
fraternitas legumine solo contenti, ne regiis ferculis contaminarentur,
praeter sapientiam reliquam somniorum praecipue gratiam a deo redemerunt et
impetrandorum et disserendorum. [4] Ieiunus autem nescio an ego solus
plurimum ita somniem, ut me somniasse non sentiam. Nihil ergo sobrietas,
inquis, ad hanc partem? Immo tanto magis ad hanc, quantum et ad omnem; si et ad
superstitionem, multo amplius ad religionem. Sic enim et daemonia expostulant
eam a suis somniatoribus ad lenocinium scilicet diuinitatis, quia familiarem
dei norunt, quia et Daniel rursus trium hebdomadum statione aruit uictu,
sed ut deum inliceret humiliationis officiis, non ut animae somniaturae sensum
et sapientiam strueret, quasi non in ecstasi acturae. Ita non ad ecstasin
summouendam sobrietas proficiet, sed ad ipsam ecstasin commendandam, ut in deo
fiat.
XLIX
[1] Infantes qui non putant somniare, cum omnia animae pro modo aetatis
expungantur in uita, animaduertant succussus et nutus et renidentias eorum per
quietem, ut ex re comprehendant motus animae somniantis facile per carnis
teneritatem erumpere in superficiem. [2] Sed et quod Libyca gens Atlantes
caeco somno transigere dicuntur, animae utique natura taxantur. Porro aut
Herodoto fama mentita est nonnunquam in barbaros calumniosa aut magna uis
eiusmodi daemonum in illo climate dominatur. Si enim et Aristoteles heroem
quendam Sardiniae notat incubatores fani sui uisionibus priuantem, erit et hoc in
daemonum libidinibus, tam auferre somnia quam inferre, ut Neronis quoque seri
somniatoris et Thrasymedis insigne inde processerit. [3] Sed et a deo
deducimus somnia. Quid ergo nec a deo Atlantes somniarent, uel quia nulla iam
gens dei extranea est in omnem terram et in terminos orbis euangelio
coruscante? Num ergo aut fama mentita est Aristoteli aut daemonum adhuc ratio
est? Dum ne animae aliqua natura credatur immunis somniorum.
L
DE MORTIS VI ET DE MENANDRO HAERETICO
[1] Satis de speculo mortis, id est de somno, cum etiam de negotiis
somni, id est de somniis; nunc ad originem huius excessus, id est ad
ordinem mortis, quia nec ipsam sine quaestionibus, licet finem omnium
quaestionum. [2] Publica totius generis humani sententia mortem naturae
debitum pronuntiamus. Hoc stipulata est dei uox, hoc spopondit omne quod
nascitur, ut iam hinc non Epicuri stupor suffundatur negantis debitum istud ad
nos pertinere, sed haeretici magi Menandri Samaritani furor conspuatur dicentis
mortem ad suos non modo non pertinere, uerum nec peruenire: in hoc scilicet se
a superna et arcana potestate legatum, ut immortales et incorruptibiles et
statim resurrectionis compotes fiant, qui baptisma eius induerint.
[3] Legimus quidem pleraque aquarum genera miranda, sed aut ebriosos reddit
Lyncestarum uena uinosa aut lymphaticos efficit Colophonis scaturigo daemonica
aut Alexandrum occidit Nonacris Arcadiae uenenata. Fuit et Iudaeae lacus
medicus ante Christum. Plane Stygias paludes poeta tradidit mortem diluentes,
sed et Thetis filium planxit. Quamquam si et Menander in Stygem mergit,
moriendum erit nihilominus, ut ad Stygem uenias; apud inferos enim
dicitur. [4] Quaenam et ubinam ista felicitas aquarum, quas nec Iohannes
baptizator praeministrauit nec Christus ipse discipulis demonstrauit? Quod hoc
Menandri balneum? Comicum credo. Sed cur tam infrequens, tam occultum, quo
paucissimi lauant? Suspectam enim faciam tantam raritatem securissimi atque
tutissimi sacramenti, apud quod nec pro deo ipso mori lex est, cum contra omnes
iam nationes ascendant in montem domini et in aedem dei Iacob mortem per
martyrium quoque flagitantis, quam de Christo etiam suo exegit. Nec magiae
tantum dabit quisquam, ut eximat mortem aut repastinet uitis modo uitam aetate
renouata. Hoc enim ne Medeae quidem licuit in hominem, etsi licuit in ueruecem.
[5] Translatus est Enoch et Helias nec mors eorum reperta est, dilata
scilicet; ceterum morituri reseruantur, ut antichristum sanguine suo
extinguant. Obiit et Iohannes, quem in aduentum domini remansurum frustra
fuerat spes. Fere enim haereses ad nostra exempla prosiliunt inde sumentes
praesidia quo pugnant. Postremo compendium est: ubi sunt illi quos Menander
ipse perfudit, quos in Stygem suam mersit? Apostoli perennes ueniant,
adsistant; uideat illos meus Thomas, audiat contrectet et credidit.
LI
NIHIL ANIMAE IN CORPORE SVBREMANERE
[1] Opus autem mortis in medio est, discretio corporis animaeque. Sed
quidam ad immortalitatem animae, quam quidem non a deo edocti infirme tuentur,
ita argumentation es emendicant, ut uelint credi etiam post mortem quasdam
animas adhaerere corporibus. [2] Ad hoc enim et Plato, etsi quas uult
animas ad caelum statim expedit, in Politia tamen cuiusdam insepulti
cadauer opponit longo tempore sine ulla labe prae animae scilicet indiuiduitate
seruatum. Ad hoc et Democritus crementa unguium et comarum in sepulturis
aliquanti temporis denotat. [3] Porro et aeris qualitas corpori illi
potuit tutela fuisse. Quid enim, si aridior aer et solum salsius? Quid, si et
ipsius corporis substantia exsuccior? Quid, si et genus mortis ante iam
corruptelae materias erogarat? Vngues autem cum exodia neruorum sint, merito
neruis resolutione porrectis prouectiores et cotidie deficiente carne expelli
uidentur. Comae quoque alimenta de cerebro, quod aliquamdiu durare praestat
secreta munitio. Denique in uiuentibus etiam pro cerebri ubertate uel affluit
capillago uel deserit. Habes medicos. [4] Sed nec modicum quid animae
subsidere in corpore est decessurum quandoque et ipsum, cum totam corporis
scenam tempus aboleuerit. Et hoc enim in opinione quorundam est; propterea nec
ignibus funerandum aiunt parcentes superfluo animae. Alia est autem ratio
pietatis istius, non reliquiis animae adulatrix, sed crudelitatis etiam
corporis nomine auersatrix, quod et ipsum homo non utique mereatur poenali
exitu impendi. [5] Ceterum anima indiuisibilis, ut immortalis, etiam
mortem indiuisibilem exigit credi, non quasi immortali, sed quasi indiuisibili
animae indiuisibiliter accidentem. Diuidetur autem et mors, si et anima, superfluo
scilicet animae quandoque morituro; ita portio mortis cum animae portione
remanebit. [6] Nec ignoro aliquod esse uestigium opinionis istius. De meo
didici. Scio feminam quandam uernaculam ecclesiae, forma et aetate integra
functam, post unicum et breue matrimonium cum in pace dormisset et morante
adhuc sepultura interim oratione presbyteri componeretur, ad primum
halitum orationis manus a lateribus dimotas in habitum supplicem conformasse
rursumque condita pace situi suo reddidisse. [7] Est et illa relatio apud
nostros, in coemeterio corpus corpori iuxta collocando spatium accessui
communicasse. Si et apud ethnicos tale quid traditur, ubique deus potestatis
suae signa proponit, suis in solacium, extraneis in testimonium. Magis enim
credam in testimonium ex deo factum quam ex ullis animae reliquiis, quae si
inessent, alia quoque membra mouissent, et si manus tantum, sed non in causam
orationis. Corpus etiam illud non modo fratri cessisset, uerum et alias
mutatione situs sibimet ipsi refrigerasset. [8] Certe undeunde sunt ista,
signis potius et ostentis deputanda, naturam facere non possunt. Mors, si non
semel tota est, non est; si quid animae remanserit, uita est; non magis uitae
miscebitur mors quam diei et nox.
LII
[1] Hoc igitur opus mortis: separatio carnis atque animae; seposita
quaestione fatorum et fortuitorum bifariam distinxit humanus affectus, in
ordinariam et extraordinariam formam, ordinariam quidem naturae deputans,
placidae cuiusque mortis, extraordinariam uero praeter naturam iudicans,
uiolenti cuiusque finis. [2] Qui autem primordia hominis nouimus, audenter
determinamus mortem non ex natura secutam hominem, sed ex culpa, ne ipsa quidem
naturali; facile autem usurpari naturae nomen in ea quae uidentur a natiuitate
ex accidentia adhaesisse. Nam si homo in mortem directo institutus fuisset,
tunc demum mors naturae adscribereretur. Porro non in mortem institutum
eum probat ipsa lex condicionali comminatione suspendens et arbitrio hominis
addicens mortis euentum. Denique si non deliquisset, nequaquam obisset. Ita non
erit natura quod ex oblationis potestate accidit per uoluntatem, non ex
instituti auctoritate per necessitatem. [3] Proinde etsi uarii exitus
mortis, ut est multimoda condicio causarum, nullum ita dicimus lenem, ut non ui
agatur. Ipsa illa ratio operatrix mortis, simplex licet, uis est. Quid enim?
quae tantam animae et carnis societatem, tantam a conceptu concretionem sororum
substantiarum diuellit ac dirimit. Nam etsi prae gaudio quis spiritum exhalet,
ut Chilon Spartanus, dum uictorem Olympiae filium amplectitur, etsi prae
gloria, ut Clidemus Atheniensis, dum ob historici stili praestantiam auro
coronatur, etsi per somnium, ut Plato, etsi per risum, ut P. Crassus, multo
uiolentior mors quae per aliena grassatur, quae animam per commoda expellit,
quae tunc mori affert, cum iocundius uiuere est in exultatione in honore in
requie in uoluptate. [4] Vis est et illa nauigiis, cum longe a Caphereis
saxis, nullis depugnata turbinibus, nullis quassata decumanis, adulante flatu,
labente cursu, laetante comitatu, intestino repente perculsu cum tota
securitate desidunt. Non secus naufragia sunt uitae etiam tranquillae mortis
euentus. Nihilo refert integram abire corporis nauem an dissipatam, dum animae
nauigatio euertatur.
LIII
DE ANIMARVM EXCESSV
[1] Sed quo deinde anima nuda et explosa deuertit, sine dubio
prosequemur ex ordine; prius tamen quod est loci huius explebimus, ne, quia
uarios exitus mortis ediximus, expectet quis a nobis rationes singulorum
medicis potras relinquendas, propriis arbitris omnium letalium rerum siue
causarum et ipsarum corporalium condicionum. [2] Plane ad immortalitatem
animae hic quoque protegendam in mentione mortis aliquid de eiuscemodi exitu
interstruam, in quo paulatim ac minutatim anima dilabitur; habitum enim
sustinens defectionis abducitur, dum absumi uidetur, et coniecturam praestat
interitus de excessus temperatura. Tota autem in corpore et ex corpore est
ratio. Nam quisquis ille exitus mortis, sine dubio aut materiarum aut regionum
aut uiarum uitalium euersio est: materiarum, ut fellis, ut sanguinis; regionum,
ut cordis, ut iecoris; uiarum, ut uenarum, ut arteriarum. [3] Dum igitur
haec ex propria quaque iniuriae causa uastantur in corpore ad usque ultimam
euersionem et rescissionem uitalium, id est naturalium, finium situum
officiorum, necessario et anima dilabentibus paulatim instrumentis et
domiciliis et spatiis suis paulatim et ipsa migrare compulsa deducitur in
deminutionis effigiem, non alio modo quam quo et aurigam ipsum quoque defecisse
praesumitur, cum uires equorum defatigatio denegauit, quantum de dispostione
destituti hominis, non de passionis ueritate. Perinde auriga corporis, spiritus
animalis, deficiens uectaculi nomine, non suo deficit, opere decedens, non
uigore, actu elanguens, non statu, constantiam, non substantiam decoquens, quia
comparere cessat, non quia esse. [4] Sic et rapida quaeque mors, ut
ceruicum messis, semel ac tantam ianuam pandens, ut ruinae uis semel omnia
uitalia elidens, ut apoplexis, interior ruina, nullam animae moram
praestat nec discessum eius in momenta discruciat, at ubi longa mors, prout
deseritur anima, ita et deserit; non tamen conciditur hac facie, sed
extrahitur, et dum extrahitur, postremitatem suam partem uideri facit. Non
omnis autem pars statim et abscisa est, quia postera est, nec quia exigua est,
statim et ipsa peritura est. Sequitur seriem suus finis et mediocritas trahitur
a summa et reliquiae uniuersitati cohaerentes expectantur ab illa, non
derelinquuntur. Atque ita ausim dicere: totius ultimum totum est, quia, licet
minus atque posterius sit, ipsius est. [5] Hinc denique euenit saepe
animam in ipso diuortio potentius agitari sollicitiore obtutu, extraordinaria
loquacitate, dum ex maiore suggestu iam in libero constituta per superfluum quod
adhuc cunctatur in corpore enuntiat quae uidet, quae audit, quae incipit nosse.
Si enim corpus istud Platonica sententia carcer, ceterum apostolica dei
templum, cum in Christo est, sed interim animam consepto suo obstruit et
obscurat et concretione carnis infaecat, unde illi, uelut per corneum specular,
obsoletior lux rerum est. [6] Procul dubio cum ui mortis exprimitur de
concretione carnis et ipsa expressione colatur, certe de oppanso corporis
erumpit in apertum ad meram et puram et suam lucem, statim semetipsam in
expeditione substantiae recognoscit et in diuinitatem ipsa libertate
resipiscit, ut de somnio emergens ab imaginibus ad ueritates. Tunc et enuntiat
et uidet, tunc exultat aut trepidat, prout paraturam deuorsorii sui sentit, de
ipsius statim angeli facie, euocatoris animarum, Mercurii poetarum.
LIV
DE RECEPTV
[1] Quo igitur deducetur anima, iam hinc reddimus. Omnes ferme
philosophi, qui immortalitatem animae, qualiterqualiter uolunt, tamen
uindicant, ut Pythagoras, ut Empedocles, ut Plato, quique aliquod illi tempus
indulgent ab excessu usque in conflagrationem uniuersitatis, ut Stoici, suas
solas, id est sapientium, animas in supernis mansionibus collocant.
[2] Plato quidem non temere philosophorum animabus hoc praestat, sed eorum
qui philosophiam scilicet exornauerint amore puerorum. Adeo etiam inter
philosophos magnum habet priuilegium impuritas. Itaque apud illum in aetherem
sublimantur animae sapientes, apud Arium in aerem, apud Stoicos sub lunam.
[3] Quos quidem miror, quod imprudentes animas circa terram prosternant,
cum illas a sapientibus multo superioribus erudiri affirment. Vbi erit scholae
regio in tanta distantia deuersoriorum? Qua ratione discipulae ad magistras
conuentabunt tanto discrimine absentes? Quis autem illis postumae eruditionis
usus ac fructus iamiam conflagratione perituris? [4] Reliquas animas ad
inferos deiciunt. Hos Plato uelut gremium terrae describit in Phaedone, quo
omnes labes mundialium sordium confluendo et ibi desidendo exhalent et quasi
caeno immunditiarum suarum grossiorem haustum et priuatum illic aerem stipent.
LV
[1] Nobis inferi non nuda cauositas nec subdiualis aliqua mundi sentina
creduntur, sed in fossa terrae et in alto uastitas et in ipsis uisceribus eius
abstrusa profunditas, siquidem Christo in corde terrae triduum mortis legimus
expunctum, id est in recessu intimo et interno et in ipsa terra operto et intra
ipsam clauso et inferioribus adhuc abyssis superstructo. [2] Quodsi
Christus deus, quia et homo, mortuus secundum scripturas et sepultus secundum
easdem, huic quoque legi satisfecit forma humanae mortis apud
inferos functus, nec ante ascendit in sublimiora caelorum quam descendit in
inferiora terrarum, ut illic patriarchas et prophetas compotes sui faceret,
habes et regionem inferum subterraneam credere et illos cubito pellere qui
satis superbe non putent animas fidelium inferis dignas, serui super dominum et
discipuli super magistrum, aspernati, si forte, in Abrahae sinu expectandae
resurrectionis solacium capere. [3] 'Sed in hoc', inquiunt, 'Christus
inferos adiit, ne nos adiremus. Ceterum quod discrimen ethnicorum et
Christianorum, si carcer mortuis idem?' Quo ergo animam exhalabis in caelum
Christo illic adhuc sedente ad dexteram patris, nondum dei iussu per tubam
archangeli audito, nondum illis quos domini aduentus in saeculo inuenerit,
obuiam ei ereptis in aerem, cum his qui mortui in Christo primi resurgent?
Nulli patet caelum terra adhuc salua, ne dixerim clausa. Cum transactione enim
mundi reserabuntur regna caelorum. [4] Sed in aethere dormitio nostra cum
puerariis Platonis aut in aere cum Ario aut circa lunam cum Endymionibus
Stoicorum? Immo, inquis, in paradiso, quo iam tunc et patriarchae et prophetae
appendices dominicae resurrectionis ab inferis migrauerint. Et quomodo Iohanni
in spiritu paradisi regio reuelata, quae subicitur altari, nullas alias animas
apud se praeter martyrum ostendit? Quomodo Perpetua, fortissima martyr, sub die
passionis in reuelatione paradisi solos illic martyras uidit, nisi quia nullis
romphaea paradisi ianitrix cedit nisi qui in Christo decesserint, non in Adam?
[5] Noua mors pro deo et extraordinaria pro Christo alio et priuato excipitur
hospitio. Agnosce itaque differentiam ethnici et fidelis in morte, si pro deo
occumbas, ut paracletus monet, non in mollibus febribus et in lectulis, sed in
martyriis, si crucem tuam tollas et sequaris dominum, ut ipse praecepit. Tota
paradisi clauis tuus sanguis est. Habes etiam de paradiso a nobis libellum, quo
constituimus omnem animam apud inferos sequestrari in diem domini.
LVI
AN COMMORENTVR HIC ANIMAE POST MORTEM
[1] Occurrit disceptatio, an hoc ab excessu statim fiat, an quasdam
animas aliqua ratio detineat hic interim, an etiam receptas liceat postea ab
inferis ex arbitrio uel ex imperio interuenire. [2] Nec harum enim opinionum
suasoriae desunt. Creditum est insepultos non ad inferos redigi quam iusta
perceperint, secundum Homericum Patroclum funus in somniis de Achille
flagitantem, quod non alias adire portas inferum posset arcentibus eum longe
animabus sepultorum. Nouimus autem praeter poeticae iura pietatis quoque
Homericae industriam. Tanto magis enim curam sepulturae collocauit, quanto
etiam moram eius iniuriosam animabus incusauit, simul et ne quis defunctum domi
detinens ipse amplius cum illo maceretur enormitate solacii dolore nutriti. Ita
querellas animae insepultae ad utrumque confinxit, ut instantia funeris et
honor corporum seruetur et memoria affectuum temperetur. [3] Ceterum quam
uanum, ut anima corporis iusta sustineat, quasi aliquid ex illis ad inferos auehat?
Multo uanius, si iniuria deputabitur animae cessatio sepulturae, quam pro
gratia deberet amplecti. Vtique enim tardius ad inferos abstrahi malet, quae
nec mori uoluit: amabit impium heredem, per quem adhuc pascitur luce. Aut si
qua pro certo iniuria est tardius sub terram detrudi, titulus autem iniuriae cessatio
est sepulturae, perquam iniquum eam iniuria affici, cui non imputabitur
cessatio sepulturae ad proximos scilicet pertinens. [4] Aiunt et immatura
morte praeuentas eo usque uagari istic, donec reliquatio compleatur aetatum,
quacum peruixissent, si non intempestiue obissent. Porro aut constituta sunt
tempora unicuique, et constituta praeripi posse non credam, aut si constituta
sunt quidem, dei tamen uoluntate uel aliqua potestate mutilantur, frustra
mutilantur, si iam impleri sustinentur, aut si non sunt constituta, nulla erit
reliquatio temporum non constitutorum. [5] Adhuc addam: ecce obiit uerbi
gratia infans sub uberum fontibus, puta nunc puer inuestis, puta uesticeps, qui
tamen octoginta annos uicturus fuisset. Hos praereptos ut anima eius hic post
mortem transigat, quale est? Aetatem enim non potest capere sine corpore, quia
per corpora operantur aetates. Nostri autem illud quoque recogitent, corpora
eadem recepturas in resurrectione animas in quibus discesserunt. [6] Idem
ergo sperabuntur et corporum modi et eaedem aetates, quae corporum modos
faciunt. Quo ergo pacto potest infantis anima hic transigere praerepta tempora,
ut octogenaria resurgat in corpore mensis unius? Aut si hic necesse erit ea
tempora impleri quae fuerant destinata, num et ordinem uitae, quem sortita sunt
tempora pariter cum illis hic destinatum, pariter hic anima decurret, ut et
studeat ab infantia pueritiae delegata et militet ab adulescentia iuuentae
excitata et censeat a iuuenta senectae ponderata, et fenus exprimat et agrum
urgeat, nauiget litiget nubat laboret aegritudines obeat et quaecumque illam
cum temporibus manebant tristia ac laeta? [7] Sed haec sine corpore
quomodo transigentur? Vita sine uita? Sed uacua erunt tempora solo decursu
adimplenda. Quid ergo prohibet apud inferos ea impleri, ubi perinde nullus est
usus illorum? Ita dicimus omnem animam quaqua aetate decesserit, in ea stare ad
eum diem usque, quo perfectum illud repromittitur ad angelicae plenitudinis
mensuram temperatum. [8] Proinde extorres inferum habebuntur quas ui
ereptas arbitrantur, praecipue per atrocitates suppliciorum, crucis dico et
securis et gladii et ferae; nec isti porro exitus uiolenti quos iustitia
decernit, uiolentiae uindex. Et ideo, inquies, scelestae quaeque animae inferis
exulant. Alteram ergo constituas, compello, aut bonos aut malos inferos: si
malos placet, etiam praecipitari illuc animae pessimae debent; si bonos, cur
idem animas immaturas et innuptas et pro condicione aetatis puras et innocuas
interim indignas inferis iudicas?
LVII
[1] Aut optimum est hic retineri secundum ahoros aut pessimum secundum
biaeothanatos, ut ipsis iam uocabulis utar quibus auctrix opinionum istarum
magia sonat, Ostanes et Typhon et Dardanus et Damigeron et Nectabis et
Berenice. [2] Publica iam litteratura est quae animas etiam iusta aetate
sopitas, etiam proba morte disiunctas, etiam prompta humatione dispunctas
euocaturam se ab inferum incolatu pollicetur. Quid ergo dicemus magian? Quod
omnes paene, fallaciam. Sed ratio fallaciae solos non fugit Christianos, qui
spiritalia nequitiae, non quidem socia conscientia, sed inimica scientia
nouimus, nec inuitatoria operatione, sed expugnatoria dominatione
tractamus multiformem luem mentis humanae, totius erroris artificem, salutis
pariter animaeque uastatorem; sic etiam magiae, secundae scilicet idololatriae,
in qua se daemones perinde mortuos fingunt, quemadmodum in illa deos. Quidni?
cum et dii mortui. [3] Itaque inuocantur quidem ahori et biaeothanati sub
illo fidei argumento, quod credibile uideatur eas potissimum animas ad uim et
iniuriam facere quas per uim et iniuriam saeuus et immaturus finis
extorsit, quasi ad uicem offensae. [4] Sed daemones operantur sub ostentu
earum, et hi uel maxime qui in ipsis tunc fuerunt, cum aduiuerent, quique illas
in huiusmodi impegerant exitus. Nam et suggessimus nullum paene hominem carere
daemonio, et pluribus notum est daemoniorum quoque opera et immaturas et
atroces effici mortes, quas incursibus deputant. [5] Hanc quoque fallaciam
spiritus nequam sub personis defunctorum delitescentis, nisi fallor, etiam
rebus probamus, cum in exorcismis interdum aliquem se ex parentibus hominis sui
affirmat, interdum gladiatorem uel bestiarium, sicut et alibi deum, nihil magis
curans quam hoc ipsum excludere quod praedicamus, ne facile credamus animas
uniuersas ad inferos redigi, ut et iudicii et resurrectionis fidem turbent. Et
tamen ille daemon, postquam circumstantes circumuenire temptauit, instantia
diuinae gratiae uictus id quod in uero est inuitus confitetur. [6] Sic et
in illa alia specie magiae, quae iam quiescentes animas euellere ab inferis
creditur et conspectui exhibere, non alia fallaciae uis est: operatior
plane, quia et phantasma praestatur, quia et corpus affingitur; nec magnum illi
exteriores oculos circumscribere, cui interiorem mentis aciem excaecare
perfacile est. [7] Corpora denique uidebantur Pharaoni et Aegyptiis
magicarum uirgarum dracones; sed Mosei ueritas mendacium deuorat. Multa utique
et aduersus apostolos Simon et Elymas magi; sed plaga caecitatis de praestigiis
non fuit. Quid noui aemulatio ueritatis a spiritu immundo? Ecce hodie eiusdem
Simonis haeretici tanta praesumptio se artis extollit, ut etiam prophetarum
animas ab inferis mouere se spondeant. [8] Et credo, quia mendacio
possunt; nec enim pythonico tunc spiritui minus licuit animam Samuelis
effingere post deum mortuos consulente Saule. Absit alioquin, ut animam
cuiuslibet sancti, nedum prophetae, a daemonio credamus extractam, edocti quod
ipse satanas transfiguretur in angelum 1ucis, nedum in hominem lucis, etiam
deum se asseueraturus in fine signaque portentosiora editurus ad euertendos, si
fieri possit, electos. Dubitauit, si forte, tunc prophetam se dei asseuerare et
utique Sauli, in quo iam ipse morabatur, [9] ne putes alium fuisse qui
phantasma administrabat, alium qui commendabat, sed eundem spiritum et in
pseudoprophetide et in apostata facile mentiri quod fecerat credi, per quem
Sauli thesaurus illic erat ubi et cor ipsius, ubi scilicet deus non erat. Et
ideo per quem uisurum se credidit uidit, quia per quem uidit et credidit.
[10] Si et de nocturnis imaginibus opponitur saepe non frustra mortuos
uisos (nam et Nasamonas propria oracula apud parentum sepulcra mansitando
captare, ut Heraclides scribit uel Nymphodorus uel Herodotus, et Celtas apud
uirorum fortium busta eadem de causa abnoctare, ut Nicander affirmat), non
magis mortuos uere patimur in somnis quam uiuos, sed eadem ratione mortuos qua
et uiuos et omnia quae uidentur. Non enim quia uidentur uera sunt, sed quia
adimplentur. Fides somniorum de effectu, non de conspectu renuntiatur.
[11] Nulli autem animae omnino inferos patere satis dominus in argumento
illo pauperis requiescentis et diuitis ingemiscentis ex personaAbrahae sanxit,
non posse inde relegari renuntiatorem dispositionis infernae, quod uel tunc
licere potuisset, ut Moysi et prophetis crederetur. [12] Sed etsi quasdam
reuocauit in corpora dei uirtus in documenta iuris sui, non idcirco
communicabitur fidei et audaciae magorum et fallaciae somniorum et licentiae
poetarum. Atquin in resurrectionis exemplis, cum dei uirtus siue per prophetas
siue per Christum siue per apostolos in corpora animas repraesentat, solida et
contrectabili et satiata ueritate praeiudicatum est hanc esse formam ueritatis,
ut omnem mortuorum exhibitionem incorporalem praestrigias iudices.
LVIII
AN PVNIANTVR APVD INFEROS ANIMAE
[1] Omnis ergo anima penes inferos? inquis. Velis ac nolis, et
supplicia iam illic et refrigeria: habes pauperem et diuitem. Et quia distuli
nescio quid ad hanc partem, iam oportune in clausula reddam. [2] Cur enim
non putes animam et puniri et foueri in inferis interim sub expectatione
utriusque iudicii in quadam usurpatione et candida eius? Quia saluum debet
esse, inquis, in iudicio diuino negotium suum sine ulla praelibatione
sententiae; tum quia et carnis opperienda est restitutio ut consortis
operarum atque mercedum. [3] Quid ergo fiet in tempore isto? Dormiemus? At
enim animae nec in uiuentibus dormiunt; corporum enim est somnus, quorum et
ipsa mors cum speculo suo somno. Aut nihil uis agi illic, quo uniuersa
humanitas trahitur, quo spes omnis sequestratur? Delibari putas iudicium an
incipi? Praecipitari an praeministrari? Iam uero quam iniquissimum otium apud
inferos, si et nocentibus adhuc illic bene est et innocentibus nondum! Quid
amplius uis esse post, mortem confusa spe et incerta expectatione ludentem an
uitae recensum iam et ordinationem iudicii inhorrentem? [4] Semper autem
expectat anima corpus, ut doleat aut gaudeat? Nonne et de suo sufficit sibi ad
utrumque titulum passionis? Quotiens inlaeso corpore anima sola torquetur bile
ira taedio plerumque nec sibi noto? Quotiens item corpore afflicto furtiuum
sibi anima gaudium exquirit et a corporis tunc importuna societate secedit?
[5] Mentior, si non de ipsis cruciatibus corporis et gloriari et gaudere
sola consueuit. Respice ad Mucii animam, cum dexteram suam ignibus soluit;
respice ad Zenonis, cum illam Dionysii tormenta praetereunt. Morsus ferarum
ornamenta sunt iuuentutis, ut in Cyro ursi cicatrices. Adeo nouit et apud
inferos anima et gaudere et dolere sine carne, quia et in carne et inlaesa si
uelit dolet et laesa si uelit gaudet. Hoc si ex arbitrio suo in uita, quanto
magis ex iudicio dei post mortem? [6] Sed nec omnia opera [optima] cum
carnis ministerio anima partitur; nam et solos cogitatus et nudas uoluntates
censura diuina persequitur. Qui uiderit ad concupiscendum, iam adulterauit
in corde. Ergo uel propter haec congruentissimum est animam, licet non
expectata carne, puniri, quod non sociata carne commisit. Sic et ob cogitatus
pios et beniuolos, in quibus carne non eguit, sine carne recreabitur.
[7] Quid nunc, si et in carnalibus prior est quae concipit, quae disponit,
quae mandat, quae impellit? Et si quando inuita, prior tamen tractat quod per
corpus actura est; nunquam denique conscientia posterior erit facto. Ita huic
quoque ordini competit eam priorem pensare mercedes cui priori debeantur.
[8] In summa, cum carcerem illum, quem euangelium demonstrat, inferos intellegimus
et nouissimum quadrantem modicum quoque delictum mora resurrectionis illic
luendum interpretamur, nemo dubitabit animam aliquid pensare penes inferos
salua resurrectionis plenitudine per carnem quoque. Hoc etiam paracletus
frequentissime commendauit, si qui sermones eius ex agnitione promissorum
charismatum admiserit. [9] Ad omnem, ut arbitror, humanam super anima
opinionem ex doctrina fidei congressi iustae dumtaxat ac necessariae
curiositati satisfecimus; enormi autem et otiosae tantum deerit discere quantum
libuerit inquirere.
|
|
|